भारतात समलिंगी, उभयलिंगी, पारलिंगी व मध्यलिंगी लोकांचे हक्क

भारतातील समलैंगिक, उभयलैंगिक, पारलिंगी आणि मध्यलिंगी (एलजीबीटीआय) लोक अन्य व्यक्तींनी न अनुभवलेल्या कायदेशीर आणि सामाजिक अडचणींना तोंड देतात. भारतात समलैंगिक संभोग कायदेशीर आहे परंतु समान-लिंग जोडपे कायदेशीररीत्या लग्न करू शकत नाहीत. ६ सप्टेंबर २०१८ रोजी भारतीय सर्वोच्च न्यायालयाने भारतीय दंड संहितेचे कलम ३७७ बेसनदशीर घोषित करून समलिंगीपणा कायदेशीर केला. न्यायालयाने एकमताने शासित केले की वैयक्तिक स्वायत्तता, घनिष्ठता आणि ओळख संरक्षित मूलभूत अधिकार आहेत .

भारतीय समलैंगिक,उभयलैंगिक आणि पारलिंगी समाजाचा अनधिकृत ध्वज

२०१४ पासून, भारतातील पारलिंगी व्यक्तींना शस्त्रक्रियेशिवाय त्यांचे लिंग बदलण्याची परवानगी देण्यात आली आहे आणि स्वतःला लिंगाला "तिसऱ्या लिंगाचे" अशी नोंदणी करण्याचा संवैधानिक अधिकार दिला आहे. याव्यतिरिक्त, भारतातील काही राज्ये ही हिजडा (दक्षिण आशियातील पारंपरिक तिसऱ्या लिंगाची लोकसंख्या) लोकांना, गृहनिर्माण कार्यक्रम, कल्याणकारी फायदे, पेन्शन योजना, सरकारी रुग्णालये यांमध्ये मुक्त शस्त्रक्रिया आणि यांची इतर मदत करण्यासाठी रचलेल्या कार्यक्रमांच्या माध्यमातून संरक्षण देतात. भारतामध्ये अंदाजे 4.8 दशलक्ष पारलिंगी लोक आहेत.

मागील दशकात, भारतात, विशेषकरून मोठ्या शहरांमध्ये, एलजीबीटी लोकांना अधिकाधिक लोकांनी स्वीकारले आहे. तरीसुद्धा, भारतातील बहुतेक एलजीबीटी लोक त्यांच्या कुटुंबांपासून भेदभावाच्या भीतीने आपली ओळख गुप्त ठेवतात, कारण त्या कुटुंबांना समलैंगिकता ही लज्जास्पद वाटू शकते. एलजीबीटी समुदायाच्या सदस्यांच्या हत्येचे, त्यांच्यावर आक्रमणांचे, त्यांच्यावर छळाचे आणि मारहाणीचे अहवाल भारतात दुर्मिळ नाहीत. ग्रामीण भागामध्ये भेदभाव आणि अज्ञान यांमुळे एलजीबीटी लोक त्यांच्या कुटुंबियांकडून नाकारले जातात आणि जबरदस्तीने त्यांचा विवाह विपरीत लिंगी व्यक्तीशी करतात.

भेदभाव संरक्षण

भारतीय संविधानाच्या अनुच्छेद १५मध्ये असे म्हणले आहे की:

धर्म, वंश, जात, लिंग किंवा जन्माच्या स्थानावरून भेदभाव करण्यास मनाई.

(1) राज्य कोणत्याही नागरिकाला प्रतिकूल होईल अशाप्रकारे केवळ धर्म, वंश, जात, लिंग, जन्मस्थळ किंवा कोणत्याहीपैकी कोणतेही भेदभाव करणार नाही.

(2) केवळ धर्म, वंश, जात, लिंग, जन्मतारीख अथवा यापैकी कोणत्याही कारणावरून कोणतेही नागरिक -

(क) दुकाने, सार्वजनिक उपगृहे, हॉटेल आणि सार्वजनिक करमणुकीची स्थाने यांत प्रवेश करणे; किंवा 

(ख) पूर्णतः  किंवा  अंशतः राज्याच्या निधीतून देखभाल करण्यात येणाऱ्या पैशाने राखलेल्या अथवा सर्वसाधारण जनतेच्या उपयोगाकरताच खास नेमून दिलेल्या अशा  विहिरी, तलाव, स्नानघरे, रस्ते आणि सार्वजनिक वापराच्या जागा यांचा वापर करू देणे

यांबाबतीत, कोणतीही निःसमर्थता, दायित्व, निर्बंध किंवा शर्त यांच्या अधीन असणार नाही.    

सर्वोच्च न्यायालयाने असे म्हणले आहे की भारतीय संविधानान्वये लैंगिक अभिमुखतेच्या आधारावर भेदभाव केला जाण्यावर मनाई आहे. जे लोक लैंगिक अभिमुखतेमुळे भेदभाव करतात त्यांना आता न्यायालयात आव्हान होऊ शकतात.

सार्वजनिक मत

Should same-sex marriage be legal? (2016)

  Yes (35%)

  Against (35%)

  Don't know (30%)

भारतात एलजीबीटी अधिकारांबद्दल सार्वजनिक मत जटिल आहे. आंतरराष्ट्रीय लेस्बियन, गे, बिसेक्युशल, ट्रान्स अँड इंटेक्सएक्स असोसिएशनच्या २०१६ च्या मतानुसार, ३५% भारतीय लोक समलैंगिक विवाह कायदेशीर करण्यासाठी सहमत होते, आणखी ३५% लोकांनी विरोध केला. व्हर्की फाऊंडेशनच्या सर्वेक्षणात असे आढळून आले आहे की १८-२१ वर्षांच्या वयोगटातील समलैंगिक विवाहासाठी ५३% लोकांचं सहमत होतं.

आयएलजीएने केलेल्या २०१७ च्या निवडणुकीनुसार, ५८% भारतीय मान्य करतात की समलिंगी आणि उभयलिंगी लोकांस अन्य लोकांसारखेच अधिकार असावे तर ३०% लोकांनी विरोध केला . याव्यतिरिक्त, ५९% ने मान्य केले की त्यांना कामाच्या ठिकाणी भेदभावापासून संरक्षण आवश्यक आहे. ३९% भारतीय लोकांनी असे म्हणले आहे की, समान-लैंगिक संबंध असलेल्या लोकांवर गुन्हेगार म्हणून आरोप केला पाहिजे, तर बहुसंख्य ४४% लोकांचा ह्याला विरोध होता. परलैंगिक लोकांसाठी, ६६% ने समान अधिकार असावा असा दावा केला, ६२%ना वाटतं की त्यांना रोजगार भेदभावपासून संरक्षित केले पाहिजे आणि ६०%ना वाटतं की त्यांना त्यांचे कायदेशीर लिंग बदलण्याची परवानगी द्यावी.

प्रसिद्ध भारतीय एल जी बी टी अधिकार कार्यकर्ते 

२००६ मध्ये सर्वांसमक्ष समलैंगिक म्हणून आल्यानंतर राजपिपलाच्या महाराजाचे वारस राजकुमार मनेंद्र सिंग गोहिल (चित्रात) यांनी एल जी बी टी युवकांमधील एचआयव्ही / एड्स संक्रमण आणि बेघरपणा कमी करण्यासाठी काम केले आहे.

S. No.	Name	Details
१	अंजली आमीर	मल्याळी  अभिनेत्री
२	मानबी बंदोपाध्याय	भारतातली पहिली सर्वांसमक्ष पारलिंगी महाविद्यालय कॉलेज प्राचार्या आणि पहिली पारलिंगी व्यक्ती जीनी PhD मिळविले
३	विनय चंद्रन	समलैंगिक आणि मानवाधिकारांचे कार्यकर्ते
४	बॉबी डार्लिंग	पारलिंगी अभिनेत्री आणि एल जी बी टी अधिकारांची ठाम समर्थक
५	तिस्ता दास	पारलिंगी कार्यकर्ती
६	सुशांत डिव्हिगकर	मिस्टर गे इंडिया २०१४
७	पाब्लो गांगुली	सांस्कृतिक उद्योजक, कलाकार, आणि  दिग्दर्शक
८	रितूपर्णो घोष	लोकप्रिय चित्रपट निर्माते, ११ भारतीय राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कारांचे विजेते
९	अंजली गोपालन	मानवाधिकार कार्यकर्ती
१०	अँड्रू हार्वी	लेखक, धार्मिक विद्वान आणि गूढ परंपरेंचे शिक्षक
११	हरीश अय्यर	कार्यकर्ता, स्तंभलेखक आणि ब्लॉगर
१२	सेलिना जेटली	मिस  इंडिया २००१
१३	फिरदौस कांगा	लेखक आणि अभिनेता
१४	करपागा	मुख्यप्रवाह चित्रपटात मुख्य भूमिका घेणारी भारतातील पहिली ट्रान्स व्यक्ती
१५	सलीम किडवाई	लेखक
१६	अग्निवा लाहिरी	सामाजिक कार्यकर्ती  (PLUS कोलकाता )
१७	नोलन लुईस	मिस्टर गे इंडिया २०१३
१८	लीना मणिमेकलै	कवी,लेखिका आणि चित्रपट निर्मिती
१९	शबनम मौसी	भारतीय निवडणुकांमध्ये सहभागी होण्यासाठी सर्वप्रथम सर्वांसमक्ष पारलिंगी व्यक्ती
२०	होशंग मर्चन्ट	शिक्षक, कवी  आणि  समीक्षक
२१	इस्माईल मर्चन्ट	चित्रपट निर्माता आणि दिग्दर्शक
२२	राउल पाटील	मिस्टर गे इंडिया २०११
२३	झोळतं पराग	मिस्टर गे इंडिया २००८
२४	ओनर	चित्रपट दिग्दर्शक
२५	श्रीधर रंगय्यान	चित्रपट निर्माते, कशिश मुंबई इंटरनॅशनल क्विअर फिल्म फेस्टिवलचे संस्थापक आणि दिग्दर्शक
२६	आर राज राव	लेखक, साहित्य प्राध्यापक
२७	ए रेवती	अभिनेत्री, कलाकार, लेखक आणि थिएटर कार्यकर्ते
२८	वेनडेल रॉड्रिक्स	फॅशन डिझायनर आणि कोरियोग्राफर
२९	अशोक राव कवी	हमसफर ट्रस्टचे संस्थापक
३०	ऐश्वर्या रितुपर्णा प्रधान	पहिली सर्वांसमक्ष पारलिंगी नागरिक सेविका आणि ओडिशा फायनान्शिअल सर्व्हिसेस ऑफिसर
३१	निशांत सरण	चित्रपट निर्माता आणि समलैंगिक अधिकार कार्यकर्ता
३२	विक्रम सेठ	लेखक
३३	परवेझ शर्मा	लेखक आणि डॉक्यूमेंटरी फिल्म निर्माता
३४	गोपी शंकर मदुराई	कॉमनवेल्थ युथ वर्कर एशिया फाइनलिस्ट पुरस्कार प्राप्तकर्ता आणि श्रीश्री मदुराईचे संस्थापक, जेंडरक्वीअर कार्यकर्ते
३५	मानवेंद्र सिंग गोहिल	राजपिप्लाचा वारसा राजकुमार
३६	रामचंद्र सिरास	भाषाशास्त्रज्ञ आणि लेखक
३७	लिविंग स्माईल विद्या	अभिनेत्री, कलाकार, लेखक आणि थिएटर कार्यकर्ते
३८	कल्की सुब्रमण्यम	प्रॅलैंगिक कार्यकर्ती , अभिनेत्री , कलाकार, लेखक आणि सहोदरी फाऊंडेशनची  संस्थापक
३९	मानील सूरी	भारतीय-अमेरिकी गणितज्ञ आणि लेखक
४०	एस स्वप्ना	तामिळ नाडू पब्लिक सर्विस कमिशन पास करणारी पहिली पारलिंगी महिला आणि पहिली पारलिंगी आय ए एस इच्छुक
४१	लक्ष्मी नारायण त्रिपाठी	पारलिंगी कार्यकर्ता
४२	रूथ वनिता	लेखिका आणि शिक्षिका
४३	अभिनव वत्स	समान अधिकार कार्यकर्ता आणि भारतातील प्रथम सर्वांसमक्ष समलिंगी अभिनेता
४४	रोस वेंकटेशन	भारतातील पहिली पारलिंगी टीव्ही होस्ट
४५	रियाद विन्ची  वादिया	चित्रपट निर्माता

सारांश सारणी

Same-sex sexual activity legal	(Since 2018) (In Jammu and Kashmir)
Equal age of consent	(Since 2018)
Anti-discrimination laws in employment	(Since 2018)
Anti-discrimination laws in the provision of goods and services	(Since 2018)
Anti-discrimination laws in all other areas (incl. indirect discrimination, hate speech)	(Since 2018)
Anti-discrimination laws concerning gender identity	(Pending)
Same-sex marriage	(Proposed)
Recognition of same-sex couples (e.g. unregistered cohabitation, life partnership)	(Proposed)
Stepchild adoption by same-sex couples	(Proposed)
Joint adoption by same-sex couples	(Proposed)
LGBT people allowed to serve openly in the military
Right to change legal gender	(Since 2014)
Third gender option	(Since 2014)
Access to IVF for lesbian couples
Commercial surrogacy for gay male couples
MSMs allowed to donate blood