तिथी

तिथी हे हिंदू कालगणनेचे एक परिमाण आहे. एका चांद्रमासात ३० तिथी येतात. अमावास्यान्त पद्धतीप्रमाणे शुक्ल प्रतिपदेपासून पौर्णिमेपर्यंत शुक्ल पक्ष होय आणि पौर्णिमेनंतरच्या प्रतिपदेपासून ते अमावास्येपर्यंत कृष्ण पक्ष होय. अशा या दोन पक्षांचा (पंधरवड्यांचा) एक मास (महिना) होतो. शुक्लपक्षाला शुद्धपक्ष आणि कृष्ण पक्षाला वद्य पक्ष असेही म्हणतात.

उत्तर भारतात पौर्णिमान्त महिन्यातला कृष्णपक्ष आधी येतो आणि मग शुक्लपक्ष. दोन्ही पद्धतीत शुक्ल पक्ष एकाच काळात असतात.

तिथीचे मापन

एका विशिष्ट वेळी चंद्र आणि सूर्य एकत्र आले की अमावस्या होते. चंद्र व सूर्य एकत्र आल्यानंतर चंद्र जलद गतीने सूर्याच्या पुढे जातो. सूर्य व चंद्र यांच्यात १२ अंशाचे अंतर झाले की प्रतिपदा होते. अशाप्रकारे दर १२ अंशापासून नवीन तिथी चालू होते.

तिथींचे प्रकार

अरुणोदयव्यापिनी तिथी : २५(?) घटिका रात्रीपुढे सूर्योदयापर्यंत असलेली तिथी
सूर्योदयव्यापिनी : सूर्योदयसमयी असणारी तिथी
पौर्वाण्हिका : सूर्योदयापासून पुढे सुमारे १५ घटिका असणारी तिथी
मध्यान्हकालव्यापिनी : सूर्योदयानंतर १२ पासून १८ घटिकांच्या आत असणारी तिथी
अपराण्हिका : सूर्योदयानंतर१५ घटिकांपुढच्या काळातील तिथी
निशीथव्यापिनी : मध्यरात्रीला असणारी तिथी
प्रदोषव्यापिनी तिथी : सूर्यास्तापासून ६ घटिका रात्र होईपर्यंत असणारी तिथी.

(अडीच घटिका = एक तास) (२४ मिनिटे = १ घटिका)

तिथींची नावे

१.प्रतिपदा, २.द्वितीया, ३.तृतीया, ४.चतुर्थी, ५.पंचमी, ६.षष्ठी, ७.सप्तमी, ८.अष्टमी, ९.नवमी, १०.दशमी, ११.एकादशी, १२.द्वादशी, १३.त्रयोदशी, १४.चतुर्दशी, १५.पौर्णिमा, १६.अमावस्या.

तिथींचे गट

वर दिलेल्या १६ तिथ्यांचे वर्गीकरण याप्रमाणे :-
नंदा तिथी = प्रतिपदा, षष्टी आणि एकादशी
भद्रा तिथी = द्वितीया, सप्तमी आणि द्वादशी
जया तिथी = तृतीया, अष्टमी आणि त्रयोदशी
रिक्ता तिथी = चतुर्थी, नवमी आणि चतुर्दशी
पूर्णा तिथी = पंचमी, दशमी, पौर्णिमा आणि अमावस्या

सिद्धा तिथी

नंदा, भद्रा, जया, रिक्ता व पूर्णा या तिथ्या विवक्षित वारी आल्या की अतिशुभफलदायक होतात, अशी कल्पना आहे. म्हणून त्यांना त्या दिवशी सिद्धा तिथी म्हणतात. त्या तिथी आणि त्यांचे वार अनुक्रमे :
नंदा तिथी - शुक्रवार
भद्रा तिथी - बुधवार
जया तिथी - मंगळवार
रिक्ता तिथी - शनिवार
पूर्णा तिथी - गुरुवार

शून्यतिथी

प्रत्येक महिन्यात काही तिथ्यांना शून्यतिथी म्हणतात. या तिथ्यांना कोणतेही शुभ कार्य करू नये असे पंचांग सांगते. त्या तिथ्या अश्या -
चैत्र महिना - शुक्ल/कृष्ण अष्टमी, नवमी.
वैशाख महिना - शुक्ल/कृष्ण द्वादशी
ज्येष्ठ महिना - शुक्ल त्रयोदशी, कृष्ण वतुर्दशी
आषाढ महिना - शुक्ल षष्ठी, कृष्ण सप्तमी
श्रावण महिना - शुक्ल/कृष्ण द्वितीया, तृतीया
भाद्रपद महिना - शुक्ल/कृष्ण प्रतिपदा, द्वितीया
आश्विन महिना - शुक्ल/कृष्ण दशमी, एकादशी
कार्तिक महिना - शुक्ल चतुर्दशी, कृष्ण पंचमी
मार्गशीर्ष महिना - शुक्ल/कृष्ण सप्तमी, अष्टमी
पौष महिना - शुक्ल/कृष्ण चतुर्थी, पंचमी
माघ माहिना - शुक्ल पंचमी, कृष्ण षष्ठी
फाल्गुन महिना - शुक्ल तृतीया, कृष्ण चतुर्थी

पर्व तिथी

या तिथ्या मंगलकार्यासाठी अशुभ समजल्या जातात. पर्व तिथ्यांची यादी :-

पौर्णिमा
कृष्ण अष्टमी, चतुर्दशी. अमावास्या.
सूर्याच्या राशी संक्रमणावेळची तिथी.

रंध्रतिथी

चतुर्थी, षष्टी, अष्टमी, नवमी, द्वादशी व चतुर्दशी या तिथींना रंध्रतिथी किंवा पक्षरंध्रा तिथी वा पक्षाच्छिद्रा म्हणतात. त्या शुभकार्याला वर्ज्य मानतात.

कालमानाचे कोष्टक

६० प्रतिविपळे = १ विपळ
६० विपळे = १ पळ
६० पळे = १ घटिका
२ घटिका = १ मुहूर्त
३० मुहूर्त = = ६० घटिका = १ दिवस (अहोरात्र)
१५ तिथी (१५ अहोरात्र) = १ पक्ष (पंधरवडा)
२ पक्ष = १ मास (हिंदू महिना)
२ मास = १ ऋतू
३ ऋतू = १ अयन
२ अयन = १ हिंदू वर्ष

१ पळ = २४ सेकंद
६० सेकंद = २॥ (अडीच) पळे = १ मिनिट
६० मिनिटे = १ तास = २॥ (अडीच) घटिका
२४ तास = १ दिवस (अहोरात्र)

२४ मिनिटे = १ घटिका
२ अडीच घटिका = १ तास
३ तास किंवा ७॥ (साडेसात) घटिका = १ प्रहर
८ प्रहर = १ दिवस (अहोरात्र)= २४ तास. दिवसाचा प्रहर हा सूर्योदयापासून मोजतात

अष्टौप्रहर = रात्रंदिवस
रात्रीच्या शेवटच्या प्रहराला ब्राह्म मुहूर्त म्हणतात.

दिवसाचे चार प्रहर : पूर्वान्ह, मध्यान्ह (दुपार), अपरान्ह (दुपारी १२ नंतरचा आणि संध्याकाळच्या आधीचा काळ) आणि संध्याकाळ
रात्रीचे चार प्रहर : प्रदोष, निशीथ, त्रियामा (रात्रीचा तिसरा प्रहर) आणि उषा (पहाट, ब्राह्ममुहूर्त).

वर सांगितलेल्या व्याख्या सुस्पष्ट नाहीत. उदा० प्रदोष काळ म्हणजे (१) सूर्यास्तानंतरच्या ९६ मिनिटांचा काळ, (२) सूर्यास्तानंतरच्या १४४ मिनिटांचा काळ, किंवा (३) सूर्यास्ताच्या आधीचा दीड तास आणि नंतरचा दीड तास. असे असले तरी, तिन्ही व्याख्यांप्रमाणे सूर्यास्तानंतरचा दीड तास हा प्रदोषकाळ असतो हे नक्की.

काहीजण सूर्यास्तानंतरच्या ४८ मिनिटांच्या काळाला प्रदोष काळ म्हणतात.

प्रदोषाचा आणखी एक अर्थ आहे, तो असा - ज्या दिवशी सूर्यास्तसमयी शुक्ल किंवा वद्य त्रयोदशी असेल त्या दिवसाला प्रदोष दिवस म्हणतात.

राशिचक्राचे कोष्टक

६० प्रतिविकला = १ विकला
६० विकला = १ कला
६० कला = १ अंश
३० अंश = १ रास
१२ राशी = १ राशिचक्र
२०० कला = १ नक्षत्र चरण
८०० कला = १ नक्षत्र
२। (सव्वादोन) नक्षत्रे = १ रास.

द्विपुष्कर आणि त्रिपुष्कर योग

भद्रा तिथीच्या दिवशी, म्हणजेच द्वितीया, सप्तमी वा दशमी या तिथीच्या दिवशी जर रविवार, मंगळवार किंवा शनिवार आला की चंद्रनक्षत्रानुसार द्विपुष्कर किंवा त्रिपुष्कर योग होतो.

धनिष्ठा, चित्रा किंवा मृग नक्षत्रात चंद्र असेल तर द्विपुष्कर योग आणि कृतिका, पुनर्वसु, विशाखा, उतराफाल्गुनी, उत्तराषाढ़ा वा उत्तराभाद्रपद नक्षत्रात असेल तर त्रिपुष्कर योग होतो.

द्विपुष्कर योगामध्ये ज्या शुभ कार्याची सुरुवात होते त्याची पुनरावृत्ती होते, असे म्हणतात. हा योग चालू असताना ज्या शुभाशुभ घटनेची समाप्ती होते ती कालान्तराने दुप्पट होते, असे शास्त्र सांगते. म्हणून या काळात धन-संपत्तीविषयक शुभ काम करावे, श्राद्धादी अशुभ कार्ये करू नयेत, अशी कल्पना आहे.

द्विपुष्कर किंवा किंवा त्रिपुष्कर योग चालू असताना मृताची अंत्येष्टी करू नये, असे सांगितले जाते.

तिथीवरून दिवसाचे चंद्र नक्षत्र काढण्याची स्थूल रीत

मास दुणा, तिथीगणा, तीन उणे नक्षत्र जाणा.

मास दुणा - ज्या (हिंदू) महिन्यातील नक्षत्र पाहिजे असेल, त्या महिन्यासुद्धा चैत्रापासून सर्व महिने मोजून त्या संख्येची दुप्पट करावी. अधिक महिना असल्यास तोही मोजावा.
तिथीगणा - महिन्याच्या क्रमांकाची दुप्पट करून प्राप्त झालेल्या संख्येत ज्या तिथीचे नक्षत्र हवे असेल ती तिथी मिळवावी (बेरीज करावी); कृष्णपक्षाची तिथी असेल तर आणखी १५ मिळवावे.
तीन उणे नक्षत्र जाणा - वरीलप्रमाणे आलेल्या बेरजेतून ३ वजा करावेत. जो आकडा मिळेल, त्या क्रमांकाचे नक्षत्र हे आपल्याला हवे असलेले नक्षत्र जाणावे. मिळालेले उत्तर २७हून अधिक असल्यास त्यातून २७ कमी करून नक्षत्राचा क्रमांक मिळतो.

उदा० ज्येष्ठ वद्य नवमीचे नक्षत्र हवे असल्यास - ज्येष्ठ हा ३रा महिना, म्हणून ३ची दुप्पट ६. अधिक ९ + वद्यपक्षासाठी १५ = ३०. ३० वजा ३ = २७, हा हव्या असलेल्या नक्षत्राचा क्रमांक. २७वे नक्षत्र म्हणजे रेवती. म्हणजे ज्येष्ठ वद्य नवमीला चंद्र हा रेवती नक्षत्रात असतो.