गुरू अर्जुनदेव

गुरू अर्जुनदेव हे शीख धर्माचे पाचवे गुरू होत. गुरू अर्जन (15 एप्रिल 1563 - 30 मे 1606) हे शीख धर्मात शहीद झालेल्या दोन गुरूंपैकी पहिले आणि एकूण दहा शीख गुरूंपैकी पाचवे होते. त्यांनी आदिग्रंथ नावाच्या शीख धर्मग्रंथाची पहिली अधिकृत आवृत्ती संकलित केली, जी नंतर गुरू ग्रंथ साहिबमध्ये विस्तारली.

हा लेख गुरू अर्जुनदेव शीख धर्मगुरू याबद्दल आहे. या शब्दाच्या इतर उपयोगांसाठी पाहा, अर्जुन (निःसंदिग्धीकरण).

गुरू अर्जन देव के ५वे गुरू बनने की घोषणा

त्यांचा जन्म पंजाबमधील गोइंदवल येथे झाला, भाई जेठा यांचा सर्वात धाकटा मुलगा, जो नंतर गुरू राम दास झाला आणि गुरू अमर दास यांची मुलगी माता भानी. चौथ्या शीख गुरूंनी शहराची स्थापना केल्यानंतर आणि सरोवर बांधल्यानंतर त्यांनी अमृतसर येथे दरबार साहिबचे बांधकाम पूर्ण केले. गुरू अर्जन यांनी पूर्वीच्या गुरूंची आणि इतर संतांची स्तोत्रे शिख धर्मग्रंथाची पहिली आवृत्ती आदि ग्रंथात संकलित केली आणि हरिमंदिर साहिबमध्ये स्थापित केली.

गुरू अर्जन यांनी गुरू राम दास यांनी सुरू केलेल्या मसंद पद्धतीची पुनर्रचना केली आणि शिखांनी त्यांच्या उत्पन्नाचा, वस्तूंचा किंवा सेवेचा एक दशांश भाग शिख संघटनेला (दासवंध) दान करावा असे सुचवून. मसंदने केवळ हा निधी गोळा केला नाही तर शीख धर्माचे सिद्धांत देखील शिकवले आणि त्यांच्या प्रदेशातील नागरी विवाद मिटवले. दसवंदने गुरुद्वारा आणि लंगर (सामायिक सांप्रदायिक स्वयंपाकघर) बांधण्यासाठी वित्तपुरवठा केला.

मुघल सम्राट जहांगीरच्या आदेशानुसार गुरू अर्जन यांना अटक करण्यात आली आणि त्यांना इस्लाम स्वीकारण्यास सांगितले. त्याने नकार दिला, छळ करण्यात आला आणि 1606 सीई मध्ये त्याला फाशी देण्यात आली. ऐतिहासिक नोंदी आणि शीख परंपरेनुसार गुरू अर्जन यांना बुडून मारण्यात आले की अत्याचारादरम्यान त्यांचा मृत्यू झाला हे स्पष्ट नाही. त्यांच्या हौतात्म्याला शीख धर्माच्या इतिहासातील जलसमाधी मानली जाते. 2003 मध्ये शिरोमणी गुरुद्वारा प्रबंधक समितीने जारी केलेल्या नानकशाही दिनदर्शिकेनुसार मे किंवा जूनमध्ये गुरू अर्जन यांचा शहीदी दिवस म्हणून स्मरण केले जाते.

प्रारंभिक जीवन

गुरू अर्जन यांचा जन्म गोइंदवल येथे बीबी भानी आणि जेठा सोधी यांच्या पोटी झाला. बीबी भानी या गुरू अमर दास यांच्या कन्या होत्या आणि त्यांचे पती जेठा सोधी नंतर गुरू रामदास म्हणून ओळखले जाऊ लागले. गुरू अर्जन यांचे जन्मस्थान आता गुरुद्वारा चौबारा साहिब म्हणून स्मारक केले जाते. त्यांना पृथ्वीचंद आणि महादेव असे दोन भाऊ होते. विविध शीख इतिहासकारांनी त्याचे जन्मवर्ष १५५३ किंवा १५६३ असे दिले आहे, नंतरचे जन्मवेळ हे विद्वानांच्या सहमतीने खरे जन्माचे वर्ष म्हणून स्वीकारले जाते आणि १५ एप्रिल ही स्वीकारलेली जन्मतारीख आहे. गुरू अर्जन यांनी त्यांच्या आयुष्यातील पहिली 11 वर्षे गोइंदवाल येथे आणि पुढील सात वर्षे वडिलांसोबत रामदासपूर येथे घालवली. शीख परंपरेनुसार, त्यांच्या वडिलांनी त्यांच्या पहिल्या चुलत भाऊ सहारी मलच्या मुलाच्या लग्नात सहभागी होण्यासाठी तसेच शीख मंडळीची स्थापना करण्यासाठी पाठवल्यानंतर तरुणपणी तो लाहोरमध्ये दोन वर्षे राहिला होता. वडिलांच्या मृत्यूनंतर 1581 मध्ये त्यांची शीख गुरू म्हणून नियुक्ती झाली. गुरू रामदास हे सोढी उपजातीतील खत्री होते. गुरू अर्जन यांच्या उत्तरार्धात, गुरुपद गुरू रामदास यांच्या सोढी कुटुंबात राहिले.

मृत्यू

गुरू अर्जन यांचा मुघलांच्या ताब्यात मृत्यू झाला; हे शीख इतिहासातील एक परिभाषित, वादग्रस्त असले तरी मुद्दे आहेत.

बहुतेक मुघल इतिहासकारांनी गुरू अर्जनच्या फाशीला राजकीय घटना मानली, असे म्हटले की शीख एक सामाजिक गट म्हणून प्रबळ झाले आहेत आणि शीख गुरू पंजाबी राजकीय संघर्षांमध्ये सक्रियपणे सहभागी झाले आहेत. 20 व्या शतकाच्या सुरुवातीस असाच एक सिद्धांत मांडला गेला, असे प्रतिपादन केले गेले की ही केवळ राजकीयदृष्ट्या प्रेरित एकच फाशी होती. या सिद्धांतानुसार, जहांगीर आणि त्याचा मुलगा खुसरो यांच्यात जहांगीरने बंड केल्याचा संशय असलेल्या मुघल घराण्यातील वाद सुरू होता, ज्यामध्ये गुरू अर्जन यांनी खुसरोला आशीर्वाद दिला आणि त्यामुळे पराभूत बाजू. जहांगीरला मत्सर आणि राग आला आणि म्हणून त्याने गुरूच्या फाशीचा आदेश दिला. पण जहांगीरच्या स्वतःच्या आत्मचरित्रानुसार, बहुधा त्यांना शीख गुरूंचे महत्त्व समजले नसेल. त्यांनी गुरू अर्जन यांना हिंदू म्हणून संबोधले, ज्यांनी "हिंदूंच्या अनेक साध्या मनाच्या लोकांना आणि इस्लामच्या अज्ञानी आणि मूर्ख अनुयायांनाही, त्यांच्या पद्धती आणि वर्तनाने...तीन-चार पिढ्यांपर्यंत (आध्यात्मिक) पकडले होते. उत्तराधिकारी) त्यांनी हे दुकान गरम ठेवले होते." गुरू अर्जन देव यांची फाशी ही हिंदू आणि ख्रिश्चन धर्मासारख्या इतर धर्मांप्रती जहांगीरच्या सहिष्णू वृत्तीचा तीव्र विरोध दर्शवते.

शीख परंपरेत स्पर्धात्मक दृष्टिकोन आहे. त्यात असे नमूद केले आहे की गुरूची फाशी हा मुघल साम्राज्यातील इस्लामिक अधिकाऱ्यांकडून शिखांवर चालू असलेल्या छळाचा एक भाग होता आणि पंजाबचे मुघल शासक पंथाच्या वाढीमुळे घाबरले होते. जहांगीरच्या तुझक-ए-जहांगीरी (जहांगीरनामा) या आत्मचरित्रानुसार, ज्यामध्ये गुरू अर्जनने त्याचा बंडखोर मुलगा खुसरो मिर्झा यांना दिलेल्या समर्थनाची चर्चा केली आहे, बरेच लोक गुरू अर्जन यांच्या शिकवणीचे अनुकरण करत होते आणि जर गुरू अर्जन मुस्लिम झाले नाहीत तर शीख पंथात जावे लागेल. विझलेला.

1606 सीई मध्ये, गुरूला लाहोरच्या किल्ल्यामध्ये कैद करण्यात आले होते, जिथे काही खात्यांनुसार त्यांना छळ करून फाशी देण्यात आली होती आणि इतर खात्यांनुसार, त्यांच्या मृत्यूची पद्धत अद्याप निराकरण झालेली नाही. पारंपारिक शीख खात्यात असे म्हटले आहे की मुघल सम्राट जहांगीरने 200,000 रुपयांचा दंड मागितला आणि गुरू अर्जनने त्याला आक्षेपार्ह वाटलेल्या मजकुरातील काही भजन पुसून टाकण्याची मागणी केली. गुरूने ओळी काढण्यास आणि दंड भरण्यास नकार दिला, जे शीख खात्यांनुसार आहे, ज्यामुळे त्याला फाशी देण्यात आली. 19व्या शतकातील लतीफ सारख्या काही मुस्लिम पारंपारिक खाती सांगतात की गुरू अर्जन हुकूमशहा होता, जो "खर्चिक पोशाख" सह वैभवात राहत होता, ज्याने जपमाळ आणि संत (फकीर) चे कपडे बाजूला ठेवले होते. शेख अहमद सरहिंदी यांनी गुरू अर्जुनच्या शिक्षेचा आणि फाशीचा आनंद व्यक्त केला आणि शीख गुरूंना काफिर म्हटले. याउलट, मियाँ मीर - गुरू अर्जनचा सुफी मित्र, जहांगीरने फाशीची आणि गुरू अर्जनची मालमत्ता जप्त करण्याचा आदेश दिला तेव्हा लॉबिंग केली, त्यानंतर ऋषी सिंगच्या म्हणण्यानुसार जप्तीचा आदेश पुढे ढकलला गेला.

काही विद्वानांचे म्हणणे आहे की त्याचा मृत्यू मृत्यूदंड, छळ किंवा रावी नदीत जबरदस्तीने बुडवल्यामुळे झाला आहे की नाही हे पुरावे अस्पष्ट आहेत. जे.एस. ग्रेवाल नमूद करतात की सतराव्या आणि अठराव्या शतकातील शीख स्त्रोतांमध्ये गुरू अर्जन यांच्या मृत्यूचे परस्परविरोधी अहवाल आहेत. जे.एफ. रिचर्ड सांगतात की जहांगीर हा केवळ शीख धर्माचाच नव्हे तर लोकप्रिय पूजनीय संतांशी सतत वैर होता. भाई गुरदास हे गुरू अर्जन यांचे समकालीन होते आणि ते १७व्या शतकातील प्रसिद्ध शीख इतिहासकार आहेत. त्याच्या प्रत्यक्षदर्शी साक्षीने गुरू अर्जन यांचे जीवन आणि सम्राट जहांगीरने गुरूला छळण्याचा आदेश दिला.

त्यावेळी लाहोरमध्ये असलेले स्पॅनिश जेसुइट मिशनरी जेरोम झेवियर (१५४९-१६१७) यांनी लिहिलेल्या समकालीन जेसुइट खात्यात असे नोंदवले आहे की, शीखांनी जहाँगीरला छळ आणि मृत्यूदंडाच्या शिक्षेची बदली करण्याचा प्रयत्न केला, परंतु हा प्रयत्न अयशस्वी झाला. . दबिस्तान-इ मजाहिब मोबादच्या म्हणण्यानुसार, जहांगीरने पैसे काढण्याच्या आणि त्याच्या आध्यात्मिक विश्वासांना सार्वजनिकपणे नकार देण्याच्या आशेने गुरू अर्जन यांचा छळ केला, परंतु गुरूने नकार दिला आणि त्याला फाशी देण्यात आली. जेरोम झेवियरने गुरू अर्जुनच्या धैर्याचे कौतुक करून लिस्बनला परत लिहिले की, गुरू अर्जुन यांना त्रास सहन करावा लागला आणि त्यांना यातना झाल्या.

शीख परंपरेनुसार, त्याच्या फाशीच्या आधी गुरू अर्जनने आपला मुलगा आणि उत्तराधिकारी हरगोविंद यांना शस्त्रे उचलण्याची आणि अत्याचाराचा प्रतिकार करण्याची सूचना दिली. त्याच्या फाशीमुळे शीख पंथ सशस्त्र बनले आणि मुघल राजवटीत छळाचा प्रतिकार करू लागले. मायकेल बार्न्स म्हणतात की गुरू अर्जुन यांचा संकल्प आणि मृत्यू यामुळे शिखांचा विश्वास दृढ झाला की, "वैयक्तिक धार्मिकतेला नैतिक शक्तीचा गाभा असला पाहिजे. एक सद्गुणी आत्मा एक धैर्यवान आत्मा असणे आवश्यक आहे. एखाद्याच्या विश्वासासाठी चाचणी सहन करण्याची इच्छा ही एक धार्मिक अट होती".

ऐतिहासिक पुनर्रचना

गुरू अर्जन यांचा मृत्यू कसा, कुठे आणि का झाला याबद्दल अनेक कथा आणि आवृत्त्या आहेत. अलीकडील शिष्यवृत्तीने "ऐतिहासिक विश्लेषणात कागदोपत्री पुराव्याचे अतिशयोक्तीपूर्ण तुकड्यांचे अंश" यापासून सावध पर्यायी विश्लेषणे ऑफर केली आहेत. पर्यायी आवृत्त्यांमध्ये मुघल सम्राट जहांगीर आणि त्याचा मुलगा यांच्यातील संघर्षात गुरू अर्जनच्या भूमिकेबद्दलच्या कथांचा समावेश आहे, ज्याला जहांगीरने पितृसंहार घडवून आणण्याचा प्रयत्न केल्याचा संशय होता. एक पर्यायी आवृत्ती जहांगीरच्या चंदू शाह नावाच्या हिंदू मंत्र्याच्या भूमिकेवर प्रकाश टाकते. एका आवृत्तीत, तो आपला मुलगा हरगोविंदचा चंदू शाहच्या मुलीशी विवाह न केल्याबद्दल गुरू अर्जनचा बदला घेतो. लाहोरच्या दुसऱ्या आवृत्तीत, चंदू शाह गुरू अर्जनला जहांगीरला 200,000 रुपये (100,000 धर्मयुद्ध) देऊन मुस्लिमांकडून छळ आणि मृत्यूपासून वाचवतो, परंतु नंतर त्याला ठेवतो आणि त्याच्या घरात त्याला भावनिक छळ करतो. कथेच्या अनेक पर्यायी आवृत्त्या जहांगीर आणि मुघल साम्राज्याला कोणत्याही जबाबदारीपासून मुक्त करण्याचा प्रयत्न करतात, परंतु जेसुइट पुजारी जेरोम झेवियरच्या नोंदी आणि जहांगीरच्या संस्मरणांसारख्या 17 व्या शतकाच्या सुरुवातीपासूनच्या कागदोपत्री पुराव्यामध्ये कोणताही मागमूस किंवा समर्थन नाही.

मागील: गुरू रामदास	गुरू अर्जुनदेव -	पुढील: गुरू हरगोबिंद
शिखांचे अकरा गुरू
गुरू नानकदेव | गुरू अंगददेव | गुरू अमरदास | गुरू रामदास | गुरू अर्जुनदेव | गुरू हरगोबिंद | गुरू हर राय | गुरू हरकिशन | गुरू तेगबहादूर | गुरू गोबिंदसिंग | (यानंतर गुरू ग्रंथसाहिब ग्रंथास कायमस्वरूपी गुरू मानले जाते.)