आज्ञापत्र

आज्ञापत्र हे छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या आज्ञेनुसार मराठा साम्राज्यातील अष्टप्रधान मंडळातील अमात्य ‍‍‍अर्थात अर्थमंत्री रामचंद्र पंत यांनी मोडी लिपीत लिहिलेले आदेश आहेत. छत्रपती शिवरायांचे नातू संभाजी दुसरे यांना राज्य कारभार करताना मार्गदर्शन करण्यासाठी लिहिले आहेत. आज्ञापत्रे हे शिवाजींचे आदर्श, तत्त्वे आणि राज्य प्रशासनाच्या धोरणांचे औपचारिक दस्तऐवज असल्याचे मानले जाते.

पार्श्वभूमी

आज्ञापत्र हे अधिकृत कागदपत्र नाही कारण त्यात अधिकृत दस्तऐवजाची सुरुवात आणि शेवट दर्शविण्याकरीता कोणताही शिक्का किंवा इतर पारंपारिक चिन्हे नसतात. पारंपारिक स्वरूपात असे समजावून सांगितले जाते की जणू सत्ताधीश किशोर राजा आपल्या दरबारातील एखाद्या अनुभवी व्यक्तीला त्याच्या मार्गदर्शनासाठी त्याच्या पूर्वजांनी स्वीकारलेला इतिहास आणि राज्य धोरण सांगण्याचा आदेश देते. १९ नोव्हेंबर १७१५ रोजी पत्र पूर्ण होण्याच्या तारखेचा उल्लेख आहे.

सामग्री

आज्ञापत्रे ही मोडी मराठीतील सुमारे 7000 शब्दांची पटकथा आहे. हे दोन विभागात विभागले गेले आहे. पहिल्या भागात पहिल्या दोन अध्यायांचा समावेश आहे ज्यामध्ये मराठा साम्राज्य निर्माण आणि जपण्यात छत्रपती शिवराय आणि त्यांचे पुत्र यांच्या कर्तृत्वाचे थोडक्यात वर्णन आहे. दुसऱ्या विभागात सात अध्यायांचा समावेश आहे ज्यामध्ये त्यांनी छत्रपती शिवरायांच्या बरोबर काम करताना राज्याच्या धोरणाची तत्त्वे आणि प्रशासनाच्या विविध पैलूंची चर्चा केली आहे..

पहिला विभाग

परिचय (भाग पहिला) : एक संक्षिप्त इतिहास छत्रपती शिवरायांच्या वेळापूर्वी तसेच छत्रपती शिवरायांच्या कालखंडातील
परिचय (भाग II) : छत्रपती शिवरायांच्या नंतरचा एक संक्षिप्त इतिहास

दुसरा विभाग

राजा - कर्तव्ये आणि जबाबदा ,्या, प्रशासन, नियुक्ती
मंत्री - पात्रता, भूमिका
व्यापारी - महत्त्व, वाढ
वतनदार (जमीन धारक) - तथ्ये, जतन, बंद
जमीन भेटी आणि इनाम (भेटी) - तोटे मार्ग आणि साधने
किल्ले - संरक्षण, बांधकाम आणि पुनर्निर्माण
नौदल (आरमार) - महत्त्व, खबरदारी

सिद्धांत

एक राज्य, एक नियम
राज्यातील कार्ये हळूवार झाल्यावर इतर सर्व उद्दिष्टे पूर्ण केली जातात.
राजाने नेहमीच आपल्या प्रतिष्ठेची चिंता करावी.
वेगवेगळ्या विभागांत आणि शाही स्वयंपाकघर, जलाशयांमध्ये, गोदामांमध्ये इत्यादी नेमणूक केलेली माणसे विश्वासू व निः स्वार्थी ठरली पाहिजेत.
सार्वजनिक ठिकाणी सहकाऱ्यांना कमी लेखू नये किंवा त्याचा अपमान केला जाऊ नये.
सल्लागार शहाणे आणि हुशार असले पाहिजेत.
प्रशासन एकहाती होऊ नये.
एखाद्याच्या सुखात अनेकांनी दुः ख भोगू नये.
हेरांशी संवाद बऱ्याचदा असावा.
जोपर्यंत शंका मिळेपर्यंत संशयितास निलंबित केले पाहिजे.
अपात्र अधिका्यांना बाजूला सारून कुशलतेने मुक्तता करावी.
गुन्हा किंवा अन्याय झाल्यास शिक्षा होणे अपरिहार्य असावे.
महसूल घटल्याने शक्ती कमकुवत होते.
आधीपासून जे मिळालं आहे त्याच्या योग्य व्यवस्थापनानंतर अधिक प्रयत्न करा.
मंत्री हे राज्य रचनेचे आधारस्तंभ आहेत.
त्यांना पूर्ण अधिकार सोपवा आणि त्यांना संपूर्ण जबाबदार धरा.
मिरासदार किंवा वतनदार यांची नेमणूक त्याच्याच भागात नसलेल्या किल्ल्यावर केली जाऊ शकते.
तथापि, ब्रिटिश व्यापा-यांपासून सावध रहा आणि कायमस्वरुपी तोडगा म्हणून त्यांना कधीही जमीन देऊ नका.
स्वतःचे रक्षण करणे तेवढेच महत्त्वाचे आहे जेवढे शत्रूला ठार मारणे
ज्याच्याकडे आरमार आहे त्याच्याजवळ समुद्राचा ताबा आहे.
युद्धाच्या वेळी सावधगिरी बाळगा, शत्रूने शरण येताना अधिक सावधगिरी बाळगा.

तुलना

आज्ञापत्रात दिलेली प्रशासकीय पैलू कौशल्याच्या अर्थशास्त्रामध्ये नमूद केल्याप्रमाणे सारखेच आहेत
१३ व्या शतकात देवगिरीचे सोना यादव यांचे पंतप्रधान हेमाडपंत यांनी संकलित केलेले मेस्ताक मुख्यतः कार्यपद्धती हाताळतात तर 'अज्ञिपत्र' मुख्यत: राज्य धोरणाच्या तत्त्वांशी संबंधित असतात.
यूटोपियामध्ये सर थॉमस मोरे काही आदर्श आणि तत्त्वे असलेले काल्पनिक जग सादर करतात जे वास्तववादी मानले जाऊ शकत नाहीत. अज्ञातपात्रामध्ये, रामचंद्र पंत अमात्य हे छत्रपती शिवरायछत्रपती शिवरायांचे समकालीन आणि जवळचे सहकारी होते, त्यांनी छत्रपती शिवरायछत्रपती शिवराय ज्या पद्धतीने सर्वात वास्तववादी आणि अस्सल असल्याचे सिद्ध केले त्या नंतर ऐतिहासिकदृष्ट्या खऱ्या माहितीची प्रत काढली आहे असे दिसते.

विवाद

इतिहासकार सर जदुनाथ सरकार, व्ही.बी. कोलते आणि एस.एन.बनहट्टी यांच्या मते, पुढील कारणांवरून रामचंद्र पंत अमात्य यांना आज्ञापत्राचे लेखन नाकारले गेले आहे :

मजकूरातच रामचंद्र पंत अमात्य यांच्या लेखनाला समर्थन देणारे कोणतेही पुरावे नाहीत.
या लिपीच्या सुरुवातीस आणि शेवटी रामचंद्र पंत अमात्यची स्तुती करणारी सामग्री आहे आणि म्हणूनच असा तर्क केला जातो की कोणताही शहाणा लेखक त्यांच्याबद्दल अशा स्तुतिपर शब्दांत लिहित नाही.
आज्ञापत्रात रामचंद्र पंत अमात्य यांची स्वतःची वागणूक वतणाबद्दल जमीन-विरोधी अनुदानाच्या धोरणाशी विसंगत आहे.

खंडन

टीएस शेजवलकर, जी.एच.खरे, एस.एन. जोशी आणि आरसीडीयर या इतिहासकारांनी या शुल्काचा खंडन केला आहे आणि पुढील कारणांवर गोविंद सखाराम सरदेसाई आणि दत्तो वामन पोतदार यांनी त्यांचे चांगले समर्थन केले. :

आज्ञापत्र बखरच्या पारंपारिक स्वरूपात लिहिलेले होते. जिथे लेखक आपल्या स्वतःच्या कामांचे श्रेय घेत नाही परंतु राजा त्याला लिहायला किंवा कृती करण्याचा आदेश देत असल्यासारखे ते प्रस्तुत करतो.
सुरुवातीला आणि लिपीच्या शेवटी रामचंद्र पंत अमात्य यांना दिलेली सन्माननीय उपाधी ऐतिहासिक कागदपत्रांमधील अनेक सामान्य आणि अपात्र अधिकाऱ्यांच्या नावांची उपसर्ग देखील सापडली. ती कौतुकाची गोष्ट नव्हती परंतु त्या दिवसांची एक शैली किंवा सामान्य सराव होती
वतन आणि व्हिटिजविषयी रामचंद्र पंत अमात्य यांनी १६८९ ते १७०७. या काळात स्वातंत्र्य युद्धाच्या काळात शिवाजीची काही मार्गदर्शक तत्त्वे दुर्लक्ष करावी लागली कारण परिस्थिती पूर्णपणे बदलली होती. मुघलांनी अशीच जमीन भेटी यापूर्वी मराठा सेनापतींना आकर्षित करण्यासाठी त्याला व्हॅटन्स आणि व्हर्टीज ऑफर करावे लागले. समजा रामचंद्र पंत स्वतःला अशा वटनांचा लोभ आहेत, तर त्यांना बहुतेक एक सैल व्यक्तिरेखा म्हणून मानले जाऊ शकते परंतु त्यांच्या लेखनाला सकारात्मक आव्हान दिले जाऊ शकत नाही.
शेवटी, रामचंद्र पंत अमात्य हा एकमेव जिवंत व्यक्ती होता जो चारी सार्वभौम छत्रपतींच्या ( छत्रपती शिवाजी, छत्रपती संभाजी, छत्रपतीराजाराम आणि छत्रपती शिवाजी II )चा समकालीन होता आणि ज्याला योग्य अनुभव अनुभवलेला होता त्यांनी आज्ञापत्रामध्ये व्यक्त केले होते. त्याच्याशिवाय इतर कोणीही नौदल आणि भांडवलशाही युरोपियन व्यापाऱ्यांविषयी इतके सावधपणे लिहू शकले नाही कारण इतर कोणाचाही किनारपट्टीसंबंधांशी थेट संबंध नव्हता.

संदर्भ

स्रोत

आर.सी.डी.फेअर व पी.पी. जोशी यांनी संपादित केलेले ‘आज्ञापत्रे’ ( मराठी )
‘ रामचंद्र पंत अमात्य ’चे अज्ञात्रा ( मराठी / इंग्रजी ) डॉ
'आज्ञापत्रे' किंवा रॉयल एडिक्ट '( इंग्रजी ) प्रो. एस.व्ही.पंतांबेकर
सर जदुनाथ सरकार यांचे 'हाऊस ऑफ शिवाजी ' ( इंग्रजी )