अत्तर हे झाडांच्या विविध स्त्रोतांमधून मिळविलेले एक सुगंधी तेल आहे. सामान्यत: ही द्रव्ये ऊर्ध्वपातनाद्वारे बनवली जातात. इब्न सीना, ह्या पर्शियन भौतिक शास्त्रज्ञाने पहिल्यांदा ऊर्ध्वपातनाद्वारे फुलांचे अत्तर तयार केले. [१] अत्तर रासायनिक मार्गाने वेगळे केले जाऊ शकते परंतु सामान्यत: नैसर्गिक सुगंधी द्रव्य पाण्याच्या सहाय्याने मिळवली जातात. ऊर्ध्वपातनाद्वारे मिळालेली द्रव्य साधारणपणे चंदन किंवा इतर लाकडाच्या मडक्यात/सुरळीत ठेवून त्यांना बऱ्याच वेळासाठी ऊन्ह दाखवली जातात. उन दाखवण्याचा किंवा जुनं करण्याचा कालावधी वापरल्या जाणाऱ्या फुलाच्या,वनस्पतीच्या शास्त्रीय वैशिष्ट्य आणि इच्छित परिणामांवर अवलंबून एक ते दहा वर्षे असू शकतो. तांत्रिकदृष्ट्या अत्तर म्हणजे फुले, औषधी वनस्पती, मसाले आणि इतर नैसर्गिक पदार्थांचे मिश्रण जे बऱ्याच दिवसांकरता उकळवले जाते, उकळवणे थांबवले जाते ही प्रक्रिया साधारणपणे तीन दिवस चालते त्यानंतर त्यांना उन्हात ठेवले जाते, ज्यानुसार मडक्यातील पाण्याचा अंश निघून जाऊन शुद्ध अत्तर मिळेल ही पद्धत उत्तर प्रदेशातल्या कन्नौज मध्ये आजही वापरली जात आहे. [२]

इतिहास

'अत्तर' हा शब्द पारशी 'इतिर' या शब्दापासून आला आहे असा अर्थ आहे 'इत्र', [3] ज्याचा अर्थ हा सुगंधी द्रव्य असा होतो.

सुगंधी तेले तयार करण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या तंत्राचा आणि पद्धतींचा सर्वात पूर्वीची केलेली नोंद ही इब्न-अल-बैतर (वैद्य, रसायनशास्त्रज्ञ)(११८८-१२४८)ह्याच्या नावे होती,जो अल-अंदलुलिस (त्या काळचे मुस्लिम-नियंत्रित स्पेन) इथे वास्तव्यास होता.

इजिप्शियन लोक प्राचीन जगात सुगंधी द्रव्य तयार करण्यासाठी प्रसिद्ध होते. इतर तेलं त्यात मिसळण्यापूर्वी ते फक्त वनस्पती आणि फुलांपासून तयार केले गेले. नंतर अल-शेख अल-रईस यांनी सुगंधी द्रव्य बनवण्याची प्रक्रिया विकसित केली आणि एक उत्तम सुगंधित उत्पादन निर्माण केले. याकरता त्याला अबी अली अल सीना म्हणून संबोधले जात असे. गुलाब व इतर वनस्पतींच्या सुगंधांचे ऊर्ध्वपातनाद्वारे अत्तर बनवण्याचे तंत्र अवगत झालेल्या लोकांमध्ये तो पहिला होता. त्याचा गुलाबांच्या ऊर्ध्वपातनाद्वारे अत्तर मिळवण्याचा प्रयोग यशस्वी होईपर्यंत सुगंधी द्रव्य तेलाचे मिश्रण आणि वाटलेल्या औषधी वनस्पतींचे मिश्रण असायचे.

येमेनमध्ये, येमेनची राणी 'अरवा अल-सुलेही' यांनी अत्तरची एक विशेष पद्धतीचं अत्तर आणलं. हा अत्तराचा प्रकार पर्वतीय फुलांपासून तयार केला गेला होता आणि अरबच्या राजांना भेट म्हणून दिला गेला.

अबुल फजल फाईसी यांनी मकबरऱ्यात लावण्यात येणारी धूपबत्ती बनवण्यासाठी अत्तराचा कसा वापर केला जातो ह्याचा पुरावा दिला. फाईसीच्या मते अकबरच्या काळात वापरल्या जाणाऱ्या द्रव्यामध्ये कोरफड, चंदन आणि दालचिनी समाविष्ट होती. मायरह, कस्तुरी आणि अंबर सारख्या प्राण्यांच्या अंशासोबत विशिष्ट झाडांच्या मुळांसह आणि इतर काही मसाल्यांचा वापर केला जात असे. अवधचा शासक, गाझीउद्दीन हैदर शाह आपल्या शयनकक्षाच्या भोवती अत्तरचे कारंजे तयार करायचा. हे कारंजे सातत्याने कार्यक्षम राहून तिथं आल्हाददायक सुवासिक आणि प्रणयकारक वातावरण तयार करत.

वापर आणि प्रकार

अत्तराचे वर्गीकरण सामान्यत: शरीरावर असलेल्या त्यांच्या प्रभावाच्या आधारित केले जाते. कस्तुरी, अंबर आणि केसर (केशर) सारखे 'उबदार' अत्तरांचा वापर हिवाळ्यामध्ये केला जातो, कारण असे मानले जाते की ते शरीराचे तापमान वाढवण्यास पोषक असतात. तसेच, गुलाब, चमेली, खस, केवडा आणि मोगरा सारख्या 'थंड' अत्तरांचा उपयोग उन्हाळ्यात केला जातो.

जरी अत्तर बहुतेकदा त्यांच्या सुगंधीपणासाठी वापरले जातात,तसेच ते औषधी आणि कामोत्तेजक हेतूंसाठी देखील वापरले जातात.

कस्तुरी

हे सुगंधित द्रव्य हिमालयात आढळणाऱ्या नर मृगांची एक दुर्मिळ प्रजाती "मॉश्चस मॉश्चिफेरस" तयार करते. कस्तुरी तयार करण्यात वापरल्या जाणाऱ्या पदार्थाची निर्मिती केवळ एक प्रौढ नर हरणच करू शकते आणि ते मिळवण्यासाठी हरिणला ठार मारावे लागते समाविष्ट. कस्तुरीच्या वाढत्या मागण्यांमुळे कस्तुरी हरीण प्रजाती धोक्यात आली आहे, ज्यामुळे कृत्रिम कस्तूरीच्या वाढीस मदत झाली, जी 'पांढरी कस्तुरी' म्हणून ओळखली जाते.

नैसर्गिक कस्तुरी सहसा औषधे आणि मिष्ठान्नात मिसळली जाते. विषावर उपचार आणि अवयव बळकट करणे असे सदर घटकाचे आभासी औषधी फायदे प्रचलित आहेत.

अंबर

अंबार हा व्हेलच्या शुक्राणूद्वारे उत्सर्जित होतो, समुद्रकिनाऱ्यावर मिळवला जातो. असा एक कयास आहे की तो मानवांनी कमीतकमी १,००० वर्षांपासून वापरला आहे, आणि त्याला सुगंध आहे. अंब्रेन नावाचा एक अल्कोहोल जो अत्तर संरक्षक म्हणून वापरला जातो, तो अ‍ंबर मधून उत्पन्न केला जातो.