स्त्रीशिक्षण

स्त्रीशिक्षण हे मुली आणि स्त्रियांसाठी शिक्षणासंबंधीच्या ( प्राथमिक शिक्षण, माध्यमिक शिक्षण, तृतीय शिक्षण आणि विशेषतः आरोग्य शिक्षण ) समस्या आणि वादविवादांच्या गुंतागुंतीच्या संचाचा एक संपूर्ण शब्द आहे. याला वारंवार मुलींचे शिक्षण किंवा स्त्री शिक्षण असे म्हटले जाते. यात लैंगिक समानता आणि शिक्षणाची उपलब्धता या क्षेत्रांचा समावेश आहे. दारिद्र्य निर्मूलनासाठी महिला आणि मुलींचे शिक्षण हे महत्त्वाचे कनेक्शन आहे. विस्तृत संबंधित विषयांमध्ये एकल-लैंगिक शिक्षण आणि स्त्रियांसाठी धार्मिक शिक्षण समाविष्ट आहे, ज्यामध्ये शिक्षण लिंग ओळींमध्ये विभागलेले आहे.

मुली आणि स्त्रियांच्या शिक्षणातील असमानता गुंतागुंतीची आहे: स्त्रिया आणि मुलींना शाळेत प्रवेश करण्यासाठी स्पष्ट अडथळ्यांना तोंड द्यावे लागते, उदाहरणार्थ, महिलांवरील हिंसाचार किंवा मुलींना शाळेत जाण्यास मनाई, तर इतर समस्या अधिक पद्धतशीर आणि कमी स्पष्ट आहेत, उदाहरणार्थ, विज्ञान, तंत्रज्ञान, अभियांत्रिकी आणि गणित शिक्षणातील असमानता अगदी युरोप आणि उत्तर अमेरिकेतही खोलवर रुजलेली आहे. काही पाश्चात्य देशांमध्ये महिलांनी शिक्षणाच्या अनेक पातळ्यांवर पुरुषांना मागे टाकले आहे.

मुलींच्या शैक्षणिक पातळीत सुधारणा केल्याने तरुण स्त्रियांच्या आरोग्यावर आणि आर्थिक भविष्यावर स्पष्ट प्रभाव पडतो, ज्यामुळे त्यांच्या संपूर्ण समाजाच्या भविष्यात सुधारणा होते. ज्या बालकांच्या मातांनी प्राथमिक शिक्षण घेतले आहे त्यांचा बालमृत्यू दर ज्यांच्या माता निरक्षर आहेत त्यांच्या तुलनेत अर्धा आहे. जगातील सर्वात गरीब देशांमध्ये, ५०% मुली माध्यमिक शाळेत जात नाहीत. तरीही, संशोधनात असे दिसून आले आहे की मुलींच्या शाळेतील प्रत्येक अतिरिक्त वर्ष त्यांच्या आजीवन उत्पन्नात १५% वाढ करते. स्त्री शिक्षण सुधारणे, आणि अशा प्रकारे महिलांची कमाई क्षमता, त्यांच्या स्वतःच्या मुलांचे जीवनमान सुधारते, कारण स्त्रिया त्यांच्या कुटुंबात पुरुषांपेक्षा जास्त उत्पन्न गुंतवतात. तरीही मुलींच्या शिक्षणात अनेक अडथळे कायम आहेत. काही आफ्रिकन देशांमध्ये, जसे की बुर्किना फासो, मुलींसाठी खाजगी शौचालय सुविधांचा अभाव यासारख्या मूलभूत कारणांमुळे मुली शाळेत जाण्याची शक्यता नाही.

शिक्षणामुळे स्त्रीची (आणि तिच्या जोडीदाराची आणि कुटुंबाची) आरोग्य आणि आरोग्य जागरूकता वाढते. स्त्रियांच्या शिक्षणाच्या आणि प्रगत प्रशिक्षणाच्या स्तरावर पुढे जाण्यामुळे लैंगिक क्रियाकलाप, पहिले लग्न आणि पहिले बाळंतपण विलंब होऊ शकतो. शिवाय, अधिक शिक्षणामुळे अविवाहित राहण्याची, मुले नसण्याची किंवा दीर्घकालीन भागीदारीची पातळी वाढवताना औपचारिक विवाह न होण्याची शक्यता वाढते. महिलांच्या आरोग्यासाठी देखील महिलांचे शिक्षण महत्त्वाचे आहे, लैंगिक संक्रमित संसर्ग कमी करताना गर्भनिरोधक वापर वाढवणे आणि घटस्फोट घेणाऱ्या किंवा घरगुती हिंसाचाराच्या परिस्थितीत असलेल्या महिलांसाठी उपलब्ध संसाधनांची पातळी वाढवणे. शिक्षण महिलांचा भागीदार आणि नियोक्त्यांसोबतचा संवाद आणि नागरी सहभागाचे दर सुधारते.

स्त्री शिक्षणाच्या समाजावर होणाऱ्या व्यापक परिणामांमुळे, महिलांच्या शिक्षणातील असमानता दूर करणे हे शाश्वत विकास लक्ष्य ४ "सर्वांसाठी गुणवत्ता शिक्षण" मध्ये हायलाइट केले आहे आणि शाश्वत विकास लक्ष्य ५ "लिंग समानता" शी खोलवर जोडलेले आहे. विकसनशील देशांमध्ये मुलींचे शिक्षण (आणि सर्वसाधारणपणे महिलांचे सक्षमीकरण) जलद विकास आणि लोकसंख्येतील वाढ जलद घटते, अशा प्रकारे पर्यावरणीय समस्या जसे की हवामान बदल कमी करण्यामध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते. प्रोजेक्ट ड्रॉडाउनचा अंदाज आहे की मुलींना शिक्षित करणे ही हवामान बदलाविरूद्ध सहावी सर्वात कार्यक्षम कृती आहे ( सौर फार्म आणि अणुऊर्जेच्या पुढे).

मुद्दे

महिलांवरील हिंसाचार

पाकिस्तानमध्ये, स्त्रीने प्राप्त केलेल्या शिक्षणाची औपचारिक पातळी आणि त्या महिलेविरुद्ध हिंसाचाराची शक्यता (२०१३ नंतर) यांच्यात नकारात्मक संबंध आढळून आला. संशोधकाने स्नोबॉल सोयीस्कर नमुना वापरला, एक नमुना पद्धत जिथे सहभागींना संदर्भित केले जाते. नैतिक आणि गोपनीयतेच्या समस्यांमुळे ही सर्वात सोयीची पद्धत बनली आहे. एका माहितीदाराने माहिती गोळा करण्यात प्रमुख भूमिका बजावली जी नंतर उलटतपासणी केली गेली. हिंसाचाराला बळी पडलेल्यांचा नमुना ग्रामीण आणि शहरी दोन्ही समुदायांमधील 18-60 वयोगटातील विवाहित महिलांचा बनलेला होता. या अभ्यासात शारीरिक हिंसेच्या विविध प्रकारांचे वर्णन केले आहे जे आधीपासून अस्तित्वात आहेत आणि स्त्रिया कोणत्या परिस्थितीतून जात आहेत याची कल्पना दिली आहे, अगदी समाजात (ग्रामीण आणि शहरी). या अभ्यासात शिक्षण हा हिंसाचार दूर करण्यासाठी उपाय आणि गरजेवर भर देण्यात आला होता. राजकीय आणि सामाजिक अडथळ्यांची चर्चा आवश्यक आहे.

हे नाते दिसते त्यापेक्षा खूपच क्लिष्ट आहे, स्त्रिया निरक्षर असू शकतात परंतु तरीही सक्षम होऊ शकतात (मार्स फुसेल, 2014). स्थलांतरित लॅटिना महिला (ILW) एका वेळी 8 ते 10 सहभागी गटांच्या गुणात्मक अभ्यासाचा भाग होत्या, आणि त्यांनी आत्म-सन्मान, घरगुती हिंसाचार जागरूकता आणि निरोगी नातेसंबंधांवर केंद्रित 11-आठवड्याचा कार्यक्रम पूर्ण केला. स्थलांतरित लॅटिना महिला (ILW) हा घरगुती हिंसाचाराने अत्यंत प्रभावित झालेला गट आहे. जरी हा कार्यक्रम पारंपारिक वर्गाच्या बाहेर झाला असला तरी, संवाद, टीकात्मक विचार आणि भावनिक तंदुरुस्तीवर भर दिला गेला होता, ती क्षेत्रे जी शाळेत असताना आत्मसात केली पाहिजेत. शेवटी, जरी अनेक स्त्रिया निरक्षर होत्या तरीही त्या त्यांच्या स्वतःच्या जीवनावर नियंत्रण ठेवण्याच्या मजबूत भावनेतून बाहेर पडू शकल्या, एक महत्त्वाचे जीवन कौशल्य.

महिला सक्षमीकरण

शिक्षण प्रणाली प्रशासन, अभ्यासक्रम आणि कर्मचारी यांच्यात भिन्न असतात, परंतु त्या सर्वांचा विद्यार्थ्यांवर प्रभाव असतो. महिलांना अधिकार मिळाल्यामुळे औपचारिक शिक्षण हे प्रगतीचे प्रतीक आणि लैंगिक समानतेच्या दिशेने एक पाऊल बनले आहे. खरी लैंगिक समानता अस्तित्वात येण्यासाठी, एक सर्वांगीण दृष्टीकोन घेणे आवश्यक आहे. महिलांवरील हिंसाचार आणि पुरुषांवरील आर्थिक अवलंबित्व दूर करण्यासाठी उपाय म्हणून मुलींची शक्ती आणि स्त्री शिक्षणाची चर्चा कधीकधी वर्चस्व मिळवू शकते आणि परिणामी संदर्भ, इतिहास आणि इतर घटक स्त्रियांवर कसा परिणाम करतात हे समजून घेण्यास दडपून टाकते (खोजा-मूलजी, 2015). उदाहरणार्थ, भूतकाळातील परराष्ट्र सचिव, हिलरी क्लिंटन यांनी, पाकिस्तानमधील मलाला युसुफझाईच्या शोकांतिका आणि नायजेरियातील चिबोकमधील मुलींचे अपहरण यांचा संदर्भ दिला तेव्हा, मुलींच्या शिक्षणाचा केंद्रबिंदू म्हणून वापर करून, इतिहास आणि संदर्भ दुर्लक्षित केले गेले. मलालाच्या गोळीबाराला कारणीभूत ठरले ते केवळ एक मुलगी म्हणून स्वतःला शिकविण्याबद्दल. युनायटेड स्टेट्स हस्तक्षेप, गरिबी, आणि सरकारी भ्रष्टाचार आणि अस्थिरता संबोधित केले नाही.

STEM विषयांसह विविध विषयांमध्‍ये मुलींची रुची निश्चित करण्‍यात शिक्षण प्रणाली आणि शाळा मध्यवर्ती भूमिका बजावतात, जे दर्जेदार STEM शिक्षणात प्रवेश मिळवण्‍यासाठी आणि लाभ मिळवण्‍याच्‍या समान संधी देऊन महिला सशक्तीकरणात योगदान देऊ शकतात.

भारतातील स्त्रीशिक्षण

स्त्रीच्या व्यक्तिमत्त्वाचा सर्वांगीण विकास व परिपोषण करणारे महत्त्वाचे साधन म्हणजे स्त्रीशिक्षण होय. स्त्रीशिक्षण हा कोणत्याही समाजजीवनाच्या समृद्धीचा आणि प्रगतीचा मापदंड आहे. कोणत्याही समाजाची सांस्कृतिक पातळी ही त्या समाजातील स्त्रियांची परिस्थिती कशी आहे, त्यावरून ठरते.

ऐतिहासिक पार्श्वभूमी

वैदिक काळ

भारतात वैदिक कालीन स्त्रियांना मान होता त्यांना मुलांच्या बरोबरीने आवश्यक असे शिक्षण मिळत असे व उपनयनाचा अधिकार होता. उपनयनानंतर त्यांच्या अध्ययनास सुरुवात होई. ब्रह्मवादिनी व सद्योद्वाहा असे विद्यार्थिनींचे दोन प्रकार होते. ब्रह्मवादिनी मुली आजन्म ब्रह्मचर्य पाळून वेदविद्येचा व ब्रह्मविद्येचा अभ्यास करीत. पठणाशिवाय स्वतंत्र लेखनही त्या करीत.

लोपामुद्रा, विश्ववारा व घोषा या विदुषींनी रचलेल्या ऋचा ऋग्वेदात आढळतात. ब्रह्मयज्ञाच्या वेळी केल्या जाणाऱ्या तर्पणात सुलभा, मैत्रेयी, गार्गी व वाचक्नवी या विदुषी स्त्रियांचीही नावे आढळतात. याज्ञवल्क्य यांची पत्नी मैत्रेयी आत्म-ज्ञानविषयक जिज्ञासेबद्दल प्रसिद्ध होती.

विदेह जनकाच्या राजसभेत जी आध्यात्मिक चर्चा चाले, तिच्यात गार्गी प्रमुख होती. तिने एका प्रसंगी याज्ञवल्क्यालाही वादात कुंठित केले होते. ब्रह्मवादिनी पुरुषांप्रमाणेच अध्यापनाचा व्यवसाय करीत. त्यांना उपाध्याया किंवा आचार्या अशी संज्ञा होती. वैदिक कालखंडात बहुतेक स्त्रियांना महत्त्वपूर्ण मर्यादांशिवाय शिक्षण घेण्याची परवानगी होती. त्यानंतरच्या काळात स्त्री शिक्षणाकडे दुर्लक्ष झाले नाही. यावेळी महिला विद्वानही उपस्थित होते. या काळातील शिक्षितांनी स्त्रियांना ब्रह्मवादिनी आणि सद्योद्वाह या दोन गटात विभागले होते. पूर्वीचे तत्त्वज्ञान आणि धर्मशास्त्राचे आजीवन विद्यार्थी होते. लग्न होईपर्यंत सद्योद्वाह अभ्यास चालू ठेवायचे. अपला, घोष आणि विश्वावरा यांसारख्या अनेक महिला कवयित्री आणि तत्त्वज्ञ होत्या.

स्मृतिकाळ (इ.स.४०० — १०००)

स्मृती निरनिराळ्या काळांत रचल्या गेल्या आहेत. त्यांपैकी काही ( गौतम, आपस्तंब, मनु ) पहिल्या–दुसऱ्या शतकांत रचल्या गेल्या. त्यातील त्यांचा स्त्रीविषयक दृष्टिकोण पुरुषांच्या भोगेच्छापूर्तीचे एक साधन एवढाच मर्यादित होता. मुलींच्या दृष्टीने ते अंधारयुग होते. या काळात स्त्रियांवर अनेक निर्बंध लादले गेले. मुलींचे उपनयन नाममात्र होई.

याज्ञवल्क्यांसारखे स्मृतिकार त्याहीविरुद्ध होते. वेदकाळी यज्ञ करणारी, वेदसूक्त रचणारी व ब्रह्मवादिनी म्हणून गौरविली गेलेली स्त्री स्मृतिकाळात अविद्या ठरली. मनू म्हणतो — पिता रक्षति कौमार्ये भर्ता रक्षति यौवने। रक्षन्ति स्थविरे पुत्रा न स्त्री स्वातंत्र्यमअर्हति॥ (मनु. ९.३) तथापि अशा प्रतिकूल कालातही उच्चभ्रू कुटुंबातील मुलींना, विशेषतः राजघराण्यातील मुली, सरदार-सरंजामदारांच्या मुली आणि गणिका व तत्सम महिला यांना, शिक्षकांकरवी शिक्षण मिळत असे. अशा काही सुविद्य कवयित्रींनी धर्मशास्त्र-तत्त्वज्ञानादी विषयांचा व्यासंग करून काव्यनिर्मिती केली. या काळातील रेवा, रोहा, माधवी, अनुलक्ष्मी, पहई, बद्धवही आणि शशिप्रभा या सात कवयित्रींचा उल्लेख हालाच्या गाथासप्तशतीमध्ये आढळतो.

ब्रिटिश भारत

लंडन मिशन बंगाली गर्ल्स स्कूल, कलकत्ता चर्च मिशनरी सोसायटीला दक्षिण भारतात अधिक यश मिळाले. मुलींसाठी पहिली बोर्डिंग स्कूल १८२१ मध्ये तिरुनेलवेली येथे सुरू झाली. १८४० पर्यंत स्कॉटिश चर्च सोसायटीने २०० हिंदू मुलींच्या संख्येसह सहा शाळा बांधल्या. जेव्हा ते शतकाच्या मध्यभागी होते, तेव्हा मद्रासमधील मिशनऱ्यांनी त्याच्या बॅनरखाली ८,००० मुलींचा समावेश केला होता. १८५४ मध्ये ईस्ट इंडियन कंपनीच्या कार्यक्रम: वुड्स डिस्पॅच द्वारे महिलांच्या रोजगार आणि शिक्षणाला मान्यता देण्यात आली. हळुहळू, त्यानंतर, स्त्री शिक्षणात प्रगती झाली, परंतु सुरुवातीला प्राथमिक शाळा स्तरावर लक्ष केंद्रित केले गेले आणि ते समाजातील श्रीमंत वर्गाशी संबंधित होते. महिलांसाठी एकूण साक्षरता दर १८८२ मध्ये ०.२% वरून १९४७ मध्ये ६% पर्यंत वाढला.

पश्चिम भारतात, ज्योतिबा फुले आणि त्यांच्या पत्नी सावित्रीबाई फुले यांनी १८४८ मध्ये पुण्यात मुलींसाठी शाळा सुरू केली तेव्हा स्त्री शिक्षणाचे प्रणेते बनले. पूर्व भारतात, राजा राम मोहन रॉय, ईश्वरचंद्र विद्यासागर, जॉन इलियट ड्रिंकवॉटर बेथ्युन यांसारख्या प्रख्यात भारतीय समाजसुधारकांच्या महत्त्वपूर्ण योगदानाव्यतिरिक्त, १९ व्या शतकातील भारतामध्ये स्त्री शिक्षणाचा प्रसार करण्यात अग्रणी होते. रामगोपाल घोष, राजा दक्षिणरंजन मुखर्जी आणि पंडित मदन मोहन तरकालंकर यांसारख्या समविचारी समाजसुधारकांच्या सहभागाने त्यांनी १८४९ मध्ये कलकत्ता (आताची कोलकाता) मुलींसाठी पहिली शाळा स्थापन केली ज्याला धर्मनिरपेक्ष नेटिव्ह फिमेल स्कूल म्हटले जाते, जे नंतर बेथुन स्कूल म्हणून ओळखले जाऊ लागले. १८७९ मध्ये, कलकत्ता विद्यापीठाशी संलग्न असलेल्या बेथून कॉलेजची स्थापना झाली, जे आशियातील सर्वात जुने महिला महाविद्यालय आहे.

१८७८ मध्ये, कोलकाता विद्यापीठ महिला पदवीधरांना पदवी कार्यक्रमांमध्ये प्रवेश देणारे पहिले भारतीय विद्यापीठ बनले, त्याआधी कोणत्याही ब्रिटीश विद्यापीठांनी असे करणे सुरू केले. हा मुद्दा नंतर १८८३ च्या इल्बर्ट विधेयकाभोवतीच्या विवादादरम्यान मांडण्यात आला, हा प्रस्तावित कायदा आहे ज्यामुळे भारतीय न्यायाधीशांना युरोपियन गुन्हेगारांचा न्याय करता येईल. भारतातील अँग्लो-इंडियन समुदायाने मोठ्या प्रमाणावर या विधेयकाला विरोध केला आणि असा दावा केला की भारतीय (पुरुष आणि स्त्रिया दोघेही) मोठ्या प्रमाणावर अशिक्षित आहेत आणि त्यामुळे ते युरोपियन गुन्हेगारांना न्यायालयात न्याय देण्यास अयोग्य आहेत. या विधेयकाला पाठिंबा देणाऱ्या भारतीय महिलांनी या विधेयकाला विरोध करणाऱ्या अँग्लो-इंडियन महिलांच्या तुलनेत त्या अधिक शिक्षित असल्याचे नमूद करून प्रतिसाद दिला, भारतातील महिलांनी युनायटेड किंगडममध्ये राहणाऱ्या महिलांपेक्षा शैक्षणिक पदव्या मिळवल्या असल्याचे निदर्शनास आणून दिले.

स्वतंत्र भारत

पलक्कड, भारतातील मुलींचे महाविद्यालय १९४७ मध्ये भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर, शैक्षणिक गुणवत्ता सुधारण्यासाठी सूचनांची शिफारस करण्यासाठी विद्यापीठ शिक्षण आयोगाची स्थापना करण्यात आली. तथापि, त्यांचा अहवाल स्त्री शिक्षणाच्या विरोधात बोलला आणि त्याचा उल्लेख केला: "महिलांचे सध्याचे शिक्षण त्यांना जीवन जगण्यासाठी पूर्णपणे अप्रासंगिक आहे. ते केवळ व्यर्थच नाही तर अनेकदा एक निश्चित अपंगत्व आहे."

तथापि, स्वातंत्र्यानंतर महिला साक्षरतेचा दर ८.९% होता ही वस्तुस्थिती दुर्लक्षित करता येणार नाही. अशा प्रकारे, 1958 मध्ये, सरकारने महिला शिक्षणावर एक राष्ट्रीय समिती नेमली आणि तिच्या बहुतेक शिफारसी स्वीकारल्या गेल्या. त्‍याच्‍या शिफारशींमध्‍ये मूल्‍य स्‍त्री शिक्षण मुलांसाठी त्‍याच पायावर आणण्‍याचा होता.

त्यानंतर लवकरच, शिक्षण क्षेत्रात स्त्री-पुरुष समानतेबद्दल बोलणाऱ्या समित्या तयार करण्यात आल्या. उदाहरणार्थ, मुले आणि मुलींसाठी अभ्यासक्रमाच्या भेदभावावरील एका समितीने (१९५९) त्यांच्या शिक्षणाच्या विविध टप्प्यांवर समानता आणि समान अभ्यासक्रमाची शिफारस केली. शिक्षण व्यवस्थेचा विस्तार करण्यासाठी आणखी प्रयत्न केले गेले, आणि शिक्षण आयोगाची स्थापना १९६४ मध्ये करण्यात आली, ज्यामध्ये मोठ्या प्रमाणात स्त्री शिक्षणाविषयी चर्चा होते, ज्याने सरकारद्वारे विकसित केले जाण्यासाठी राष्ट्रीय धोरणाची शिफारस केली होती. हे १९६८ मध्ये घडले, ज्यामुळे स्त्री शिक्षणावर अधिक भर देण्यात आला.

सध्याची धोरणे

स्वातंत्र्यापूर्वी आणि नंतर, भारत महिलांची स्थिती आणि शिक्षणासाठी सक्रिय पावले उचलत आहे. ८६ वी घटनादुरुस्ती कायदा, २००१, शिक्षणाच्या वाढीसाठी, विशेषतः महिलांसाठी एक मार्ग तोडणारे पाऊल आहे. या कायद्यानुसार, ६ ते १४ वयोगटातील मुलांसाठी प्राथमिक शिक्षण हा मूलभूत अधिकार आहे. सरकारने हे शिक्षण मोफत देण्याचे आणि त्या वयोगटातील मुलांसाठी ते सक्तीचे करण्याचे काम हाती घेतले आहे. हे उपक्रम सर्व शिक्षा अभियान म्हणून अधिक व्यापकपणे ओळखले जाते.

तेव्हापासून, सर्व शिक्षा अभियान ने संपूर्णपणे भारतीय शिक्षणाच्या सर्वसमावेशक तसेच अनन्य वाढीसाठी अनेक योजना आणल्या आहेत, ज्यात स्त्री शिक्षणाच्या वाढीस मदत करण्यासाठी योजनांचा समावेश आहे.

प्रमुख योजना पुढीलप्रमाणे आहेत.

• महिला सामख्य कार्यक्रम: हा कार्यक्रम १९८८ मध्ये नवीन शैक्षणिक धोरण (१९६८)च्या परिणामी सुरू करण्यात आला. ग्रामीण भागातील विशेषतः सामाजिक आणि आर्थिकदृष्ट्या उपेक्षित गटातील महिलांच्या सक्षमीकरणासाठी याची निर्मिती करण्यात आली आहे. जेव्हा सर्व शिक्षा अभियानची स्थापना करण्यात आली, तेव्हा सुरुवातीला या कार्यक्रमाची पाहणी करण्यासाठी, ते कसे काम करत होते आणि नवीन बदल करता येतील अशी शिफारस करण्यासाठी एक समिती स्थापन केली.
• कस्तुरबा गांधी बालिका विद्यालय योजना: मुलींना प्राथमिक स्तरावर शिक्षण देण्यासाठी ही योजना जुलै २००४ मध्ये सुरू करण्यात आली. हे प्रामुख्याने वंचित आणि ग्रामीण भागांसाठी आहे जेथे महिलांसाठी साक्षरता पातळी खूप कमी आहे. स्थापन केलेल्या शाळांमध्ये 100% आरक्षण आहे: मागासवर्गीयांसाठी ७५% आणि दारिद्रय रेषेखालील महिलांसाठी २५%.
• प्राथमिक स्तरावरील मुलींच्या शिक्षणासाठी राष्ट्रीय कार्यक्रम: हा कार्यक्रम जुलै 2003 मध्ये सुरू करण्यात आला. ज्या मुलींपर्यंत सर्व शिक्षा अभियान इतर योजनांद्वारे पोहोचू शकत नव्हते त्यांच्यापर्यंत पोहोचण्यासाठी हा एक प्रोत्साहन होता. सर्व शिक्षा अभियान ने "मुलींपर्यंत पोहोचणे सर्वात कठीण" असे आवाहन केले. या योजनेत भारतातील २४ राज्यांचा समावेश आहे. प्राथमिक स्तरावरील मुलींच्या शिक्षणासाठी राष्ट्रीय कार्यक्रम अंतर्गत, मुलींना चांगल्या संधी देण्यासाठी "मॉडेल स्कूल"ची स्थापना करण्यात आली आहे.

एक उल्लेखनीय यश २०१३ मध्ये मिळाले, जेव्हा पहिल्या दोन मुलींनी इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजीच्या प्रवेश परीक्षेच्या पहिल्या १० क्रमांकांमध्ये गुण मिळवले. सिब्बाला लीना माधुरी आठव्या, तर अदिती लड्ढा सहाव्या क्रमांकावर आहेत.

याशिवाय, पश्चिम बंगाल आणि मिझोराममधील स्थिती आणि साक्षरता दर गंभीर असल्याचे आढळले; एका अभ्यासाने दोन राज्यांची तुलना केली कारण त्यांनी महिलांना सक्षम बनवण्यासाठी राजकीयदृष्ट्या भिन्न दृष्टिकोन स्वीकारला (घोष, चक्रवर्ती आणि मानसी, २०१५). पश्चिम बंगालमध्ये, १९९२ पासून ७३ वी दुरुस्ती पूर्ण केल्यानंतरही साक्षरतेचे प्रमाण कमी असल्याचे आढळून आले. या दुरुस्तीने पंचायती किंवा स्थानिक स्वराज्य संस्थांमध्ये ३३% जागा महिलांना देऊन सकारात्मक कृती स्थापित केली. मिझोरामने ७३ व्या दुरुस्तीमध्ये भाग न घेण्याचे निवडले परंतु साक्षरतेचे प्रमाण अधिक आहे, ते देशात दुसऱ्या क्रमांकावर आहे आणि लिंग गुणोत्तर देखील चांगले आहे. अशा प्रकारे असे आढळून आले की केवळ होकारार्थी कृतीची पावले पुरेशी नाहीत. महिलांना औपचारिक शिक्षणाद्वारे विकासाची संधी दिली जाणे आवश्यक आहे जेणेकरून त्यांना सेवा देण्यासाठी आणि या सार्वजनिक नेतृत्व भूमिकांपासून फायदा मिळवून देण्यासाठी सक्षम बनवा.