"प्रेमचंद" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

|}

 

प्रेमचंद्र आधुनिक हिंदी साहित्याचे पितामह म्हणून ओळखले जातात. १९०१ पासून त्यांच्या साहित्यिक जीवनाचा आरंभ सुरू झाला. पण त्यांची पहिली हिंदी कथा सरस्वती पत्रिकेत डिसेंबरच्या अंकात १९१५ मध्ये 'सौत' या नावाने प्रकाशित झाली.

त्यांचे पहिले कथा संग्रह 'सौजे' वतन या नावाने ओळखले जाते. देशभक्तीच्या भावनेने ओत प्रोत असल्याने या वर इंग्रज सरकारने बंदी घातली व अशा प्रकारचे लेखन करू नयेत म्हणून बजावण्यात आले.

मरणोपरांत त्यांची कथा मानसरोवर नावाने ८ खण्डांमध्ये प्रकाशित झाली. त्यांची १९३६ मध्ये शेवटची कथा कफन नावाने प्रकाशित झाली. याच्या आधी हिंदी मध्ये काल्पनिक, एय्यारी आणि पौराणिक धार्मिक रचनाच प्रकाशित केली जात होती. प्रेमचंद यांनी हिंदी मध्ये यथार्थवादाची सुरूवात केली. भारतीय साहित्याचा बराचसा विमर्श जो नंतर प्रमुखतेने समोर आले ते मग दलित साहित्य असो किंवा नारी साहित्यांची मूळे खोलवर प्रेमचंदांच्या साहित्यात दिसते. प्रेमचंदांच्या लेख 'पहली रचना' च्या अनुसार त्यांची पहली रचना आपल्या मामांवर लिहीलेला व्‍यंग्‍य होता जे आता अनुपलब्‍ध आहे. त्यांचा पहीला उपलब्‍ध लेख उर्दू उपन्यास 'असरारे हमसवाब' ज्याचे हिंदीत रूपांतर प्रेमा नावाने १९०७ साली प्रकाशित झाली .प्रेमचंदांचा दूसरा उपन्‍यास 'हमखुर्मा व हमसवाब' पण प्रकाशित झाली. या नंतर प्रेमचंद चा पहिला कथा संग्रह सोज़े-वतन नावाने आला. जो १९०८ मध्ये प्रकाशित झाला. देशभक्तीच्या भावना ने ओतप्रोत असल्याने या वर इंग्रेज़ी शासनाने बंदी लावली. याच्या लेखकाला भविष्‍यात अशा प्रकारचे लेखन न करण्याचे निर्देश दिले. या कारणांने त्यांना नाव बदलून लेखन करावे लागले. 'प्रेमचंद' या नावाने त्यांची पहिली कथा बड़े घर की बेटी ज़माना पत्रिका मध्ये डिसेंबर १९१० च्या अंकात प्रकाशित झाली. मरणोपरांत त्यांच्या कथा मानसरोवर नावाने ८ खंडात प्रकाशित झाले. कथा सम्राट प्रेमचन्दचे म्हणणे होते की साहित्यकार देशभक्ति आणि राजनीतिच्या मागे जाणारी सच्चाई नाही तर त्याच्या पुढे मशाल दाखवत चालणारी सच्चाई आहे. हे सत्य त्यांच्या साहित्यातून दिसून येते. १९२१ मध्ये त्यांनी महात्मा गांधींच्या आह्वानावर आपली नोकरी सोडून दिली आणि काही महीने मर्यादा पत्रिका चे संपादन भार संभाळला. सहा वर्षापर्यंत माधुरी या पत्रिका चे संपादन केले. १९३० मध्ये बनारस येथून आपले मासिक पत्र हंस हे सुरू केले आणि १९३२ च्या सुमारास जागरण नावाने एक साप्ताहिक अजून काढले. त्यांनी लखनऊ मध्ये १९३६ साली अखिल भारतीय प्रगतिशील लेखक संघ सम्मेलन ची अध्यक्षता केली. त्यांनी मोहन दयाराम भवनानी च्या अजंता सिनेटोन कंपनीमध्ये कथा लेखक म्हणून नोकरी पण केली. १९३४ मध्ये प्रदर्शित मजदूर या फिल्मची कथा लिहीली आणि कॉन्ट्रेक्ट केलेल्या वर्षभराची कालावधी पूर्ण करण्याआधीच दोन महीन्‍याचा पगार सोडून ते बनारस येथे पळून गेले. त्यांनी मूल रूपाने हिंदी मध्ये १९१५ पासून कथा लिहिले आणि १९१८ (सेवासदन) पासून उपन्‍यास लिहायला सुरुवात केली

सेवासदन (१९१८)- हे मूळरूपात 'बाजारे-हुस्‍न' नावाने पहिले उर्दू मध्ये लिहीले गेले नंतर याचे हिंदी रूप 'सेवासदन' पहीले प्रकाशित झाले ही एक नारीच्या वेश्‍या बनणयाची कथा आहे. डॉ रामविलास शर्मा 'सेवासदन' ची मुख्‍य समस्‍या भारतीय नारीच्या पराधीनता ला मानतात.

प्रेमाश्रम (१९२२)- हे शेतकरी जीवनावरचा त्यांचा पहीला उपन्‍यास आहे. याचा मसौदा पण पहले उर्दू मध्ये गोशाए-

मसौदा पण पहिले उर्दू मध्ये 'गोशाए-आफियत' नावाने तयार झाले पण याला पहिले हिंदीत प्रकाशित केले हे अवधच्या शेतकरी आंदोलनाच्या दरम्यान लिहिला गेला.

रंगभूमि (१९२५)- यात प्रेमचंद ने एका आंधळे भिकारी सूरदास ला कथा चा नायक बनवून हिंदी कथा साहित्‍य मध्ये क्रांतिकारी बदल केले.

गोदान

कथा

 

'पंच परमेश्‍वर',

हे नाटक शिल्‍पण आणि संवेदनाच्या स्‍तर वर चांगले आहे. परंतू त्यांच्या कथा आणि उपन्‍यासांनी एवढी उंची गाठली होती की नाटक च्या क्षेत्रात प्रेमचंद यांना विशेष यश मिळाले नाही.

 

अमृतराय द्वारा संपादित 'प्रेमचंद : विविध प्रसंग' (तीन भाग) वास्‍तविक पाहता प्रेमचंदांच्या लेखांचा संकलन आहे. प्रेमचंदा़चे लेख प्रकाशन संस्‍था द्वारा'कुछ विचार' शीर्षकाखाली ही छापले आहे. त्यांचे प्रसिद्ध लेख आहे.

साहित्‍य का उद्देश्‍य,

जीवन में साहित्‍य का स्‍थान।

अनुवाद

प्रेमचंद एक सफल अनुवादक पण होते. त्यांनी दुसऱ्या भाषांच्या ज्या लेखकांना आणि ज्यांना प्रभावित झाले त्यांच्या कृतिंचा अनुवाद पण केला. टॉलस्‍टॉयंच्या कथा (1923), गाल्‍सवर्दी चे तीन नाटकांचे की हड़ताल (1930), चाँदी की डिबिया (1931) और न्‍याय (1931) नावाने अनुवाद केला. त्यांनी रतननाथ सरशार चे उर्दू उपन्‍यास फसान-ए-आजाद का हिंदी अनुवाद आजाद कथा खूप गाजली.

'''जीवनी'''

विचार : प्रेमचंद : विविध प्रसंग, प्रेमचंद के विचार (तीन खंडों में)

संपादन : मर्यादा, माधुरी, हंस, जागरण

मुख्य लेख: प्रेमचंद च्या साहित्याचे वैशिष्ट्ये

प्रेमचन्द उर्दू चे संस्कार घेऊन हिन्दी मध्ये आले होते आणि हिन्दी चे महान लेखक बनले हिन्दी ला आपला खास मुहावरा आणि मोकळपणा दिला. कथा आणि उपन्यास दोन्ही मध्ये युगान्तरकारी परिवर्तन केले. त्यांनी साहित्यात सामयिकता प्रबल आग्रह स्थापित केला. सामान्य माणसाला त्यांनी आपल्या लेखाचे विषय बनवले आणि त्यांच्या समस्यांवर निर्भयपणे लिहित गेले.त्यांना साहित्याच्या नायक या पदावर आसीन केले. प्रेमचंदच्या पहिले हिंदी साहित्य राजा-रानी च्या गोष्टी, रहस्य-रोमांच मध्येच गुंतवून राहिला. प्रेमचंद ने साहित्यत्याला खरेपणा दिला. त्यांनी जीवन आणि कालखंडाच्या खरेपणा ला कागदावर आणले. ते सांप्रदायिकता, भ्रष्टाचार, ज़मींदारी, कर्ज़खोरी, ग़रीबी, उपनिवेशवादावर आजीवन लिहित राहिले. प्रेमचन्दच्या लेखात त्यांच्याच ग़रीबी आणि दैन्यताच्या कथा आहेत. ते एक सामान्य जनतेचे रचनाकार होते. त्यांच्या लेखात असे नायक असायचे ज्याला भारतीय समाजाने अछूत आणि घृणित समजले. त्यांनी सरल, सहज आणि सामान्य बोली भाषेचा वापर केला आणि आपले प्रगतिशील विचारांना ठामपणाचा तर्क देत समाजापुढे मांडत गेले. १९३६ मध्ये प्रगतिशील लेखक संघांचे पहिले सम्मेलनाच्या अध्यक्षता करताना ते म्हणाले की लेखक स्वभावाने प्रगतिशील असतो जो असा नाही तर तो लेखक नाही. प्रेमचंद हिन्दी साहित्याचे युग प्रवर्तक आहेत.त्यांनी हिन्दी कथा मध्ये आदर्शोन्मुख यथार्थवाद ची एक नवीन परंपरा सुरू केली.

प्रेमचंद महान रचनाकार असून ही प्रेमचंद यांचे जीवन आरोप पासून मुक्‍त नही आहे. प्रेमचंद चे अध्‍येता कमलकिशोर गोयनका ने आपल्या पुस्‍तकात 'प्रेमचंद : अध्‍ययन की नई दिशाएं' मध्ये प्रेमचंद यांच्या जीवनावर काही आरोप लावून त्यांच्या साहित्‍याचे महत्‍व कमी करण्याचे प्रयत्न केले. प्रेमचंद यांच्या वर लावलेले मुख्‍य आरोप असे म्हटले आहे- प्रेमचंद ने आपल्या पहिली पत्‍नीला विनाकारण सोडले आणि दुसऱ्या विवाहानंतरही त्यांचे दुसऱ्या महिलेबरोबर संबंध आहेत (जैसा कि शिवरानी देवी ने 'प्रेमचंद घर में' में उद्धृत किया है), प्रेमचंद ने 'जागरण विवाद' मध्ये विनोदशंकर व्‍यासला धोका दिला. प्रेमचंद ने आपल्या प्रेस चे वरिष्‍ठ कर्मचारी प्रवासीलाल वर्मा बरोबर धोखाधडी केली प्रेमचंदच्या कामगारांनी संप केला. प्रेमचंद ने आपल्या मुलीच्या आजारपणात बुआ बाजी, अंधश्रद्धेचा आधार घेतला. कमलकिशोर गोयनका नी लावलेले हे आरोप प्रेमचंद च्या जीवनातील एक पक्ष म्हणून जरूर आपल्या समोर येते ज्यात त्यांची मानवीय कमजोरी दिसते परंतु त्यांच्या व्‍यापक साहित्‍याच्या मूल्‍यांकन वर या आरोपांचा काही असर नाही पडला. प्रेमचंद्र ला लोकं आज त्यांच्या कामामुळे खुप मान देतात.

प्रेमचंद ला "मुंशी प्रेमचंद" या नावाने ओळखले जाते प्रेमचंद बरोबर 'मुंशी' कधी आणि कसे जुडले ? या विषयावर अधिकांश लोकं हेच मानतीत की प्रारम्भ मध्ये प्रेमचंद अध्यापक होते अध्यापकांना त्या वेळी मुंशी जी म्हणटले जात होते त्या व्यतिरिक्त कायस्थांच्या नावापुढे सम्मान स्वरूप 'मुंशी' शब्द लावण्याची परम्परा होती म्हणून प्रेमचंदच्या नावापुढे मुंशी शब्द रूढ झाले. प्रोफेसर शुकदेव सिंहाच्या अनुसार प्रेमचंद जी ने आपल्या नावापुढे 'मुंशी' शब्दाचे प्रयोग स्वयं कधी नाही केले.त्यांचे म्हणने होते की मुंशी शब्द सम्मानसूचक शब्द आहे ज्याला प्रेमचंदच्या प्रशासकांनी कधी लावले असेल हे तथ्य अनुमान वर आधारित आहे पण प्रेमचंदच्या नावापुढे मुंशी विशेषण जोडण्याचे प्रामाणिक कारण हे आहे की 'हंस' नामक पत्र प्रेमचंद एवं 'कन्हैयालाल मुंशी' च्या सह संपादन मध्ये निघत होते ज्याच्या काही प्रतिंवर कन्हैयालाल मुंशी चे पूर्ण नाव न छापून फक्त 'मुंशी' छापलेले असायचे तसेच प्रेमचंद चे नाव अशा प्रकारे छापलेले असायचे (हंसच्या प्रतिंवर पाहता येतात)

मुंशी, प्रेमचंद

'हंस के संपादक प्रेमचंद आणि कन्हैयालाल मुंशी हे होते.पण कालांतर ने वाचकांनी 'मुंशी' तथा 'प्रेमचंद' ला एक समझले आणि 'प्रेमचंद'- 'मुंशी प्रेमचंद' बनले हे स्वाभाविक पण आहे. सामान्य वाचक लेखकाच्या लेखनाला वाचतो, नावाच्या बारकावे नाही पाहात.आज प्रेमचंदच्या मुंशी हे अलंकरण इतके रूढ़ झाले की नुसते 'मुंशी' नेच प्रेमचंद च्या नावाचे बोध होते आणि जर 'मुंशी' नाही म्हटले तर प्रेमचंद चे नावच अपूर्ण वाटते.

 

प्रेमचंद ने आपल्या कलेचे शिखर गाठण्यासाठी अनेक प्रयोग केले. युग मध्ये प्रेमचंद ने कलम उचलली होती त्या वेळी त्यांच्या पुढे अशी कोणतीच ठोस विरासत नव्हती तसेच न ही विचार आणि प्रगतिशीलतेचा कोणता मॉडल पण त्यांच्या समोर नव्हता. परंतु काम करता करता त्यांनी गोदान सारख्या कालजयी उपन्यास ची रचना केली आणि ते एक आधुनिक क्लासिक मानले जाते. त्यांनी वस्तू ला बनवले आणी स्वतः आकार दिला. जेव्हा भारताचे स्वतंत्रता आंदोलन चालू होते तेव्हा त्यांनी कथा साहित्य द्वारे हिंदी आणि उर्दू दोन्ही भाषांमध्ये अभिव्यक्ति दिली त्यांनी सियासी सरगर्मी ला, जोश ला आणि आंदोलन ला सगळ्यांना मांडले. आणि ताक़तवर बनविले तसेच या मुळे त्यांचे लेखन पण ताक़तवर झाले. प्रेमचंद या अर्थाने निश्चितच हिंदीचे पहिले प्रगतिशील लेखक असतील. १९३६ मध्ये त्यांनी प्रगतिशील लेखक संघाच्या पहिले सम्मेलनाला सभापति म्हणून संबोधिले. त्यांचे हेच भाषण प्रगतिशील आंदोलनाच्या घोषणापत्राचे आधार बनले. प्रेमचंदने हिन्दीत कथांची एक परंपरा ला जन्म दिला आणि एक पूर्ण पिढ़ी त्यांच्या पावलांवर पाउल टाकत गेली. ५०-६० च्या दशकात रेणु ,नागार्जुन व या नंतर श्रीनाथ सिंह ने ग्रामीण जीवनावर कथा लिहिल्या त्या एक प्रकारे प्रेमचंदच्या परंपरा च्या तारतम्य मध्ये येतात. प्रेमचंद एक क्रांतिकारी रचनाकार होते. त्यांनी फक्त देशभक्तिवरच नाही तर त्याच बरोबर समाजात व्याप्त असलेल्या अनेक वाईट परंपरा पाहिल्या आणि त्या कथाच्या रूपात लोकांसमोर ठेवल्या. त्यांनी त्या वेळेस ची समाजातील ज्या पण समस्या होत्या त्या सर्वच चित्रित करण्याची सुरवात केली. त्यात दलित पण येतात, नारी पण येते. हे सर्व विषय पुढे जाऊन हिन्दी साहित्याचे विमर्श बनले. प्रेमचंद हिन्दी सिनेमा चे सर्वात अधिक लोकप्रिय साहित्यकारांपैकी एक आहेत. सत्यजित राय ने त्यांच्या दोन कथांवर अविस्मरणीय फ़िल्में बनविली. १९७७ मध्ये शतरंज के खिलाड़ी आणि १९८१ मध्ये सद्गती. त्यांच्या निधनानंतर दोन वर्षांत सुब्रमण्यम ने १९३८ मध्ये सेवासदन उपन्यास वर फ़िल्म बनविली ज्यामध्ये सुब्बालक्ष्मी ने मुख्य भूमिका बजावली होती. १९७७ मध्ये मृणाल सेन ने प्रेमचंदच्या कथावर कफ़न वर आधारित ओका ऊरी कथा नावाने एक तेलुगू फ़िल्म बनविली ज्याला सर्वश्रेष्ठ तेलुगू फ़िल्म चा राष्ट्रीय पुरस्कार पण मिळाला. १९८० मध्ये त्यांच्या उपन्यास वर बनलेली टीवी धारावाहिक निर्मला ही खूप लोकप्रिय झाली.