रुद्राध्याय

कृष्ण यजुर्वेदाच्या तैत्तिरीय संहितेच्या ४थ्या कांडात हा मंत्रसमूह आलेला आहे. याला श्री रुद्रम, रुद्र किंवा शतरुद्रीय असेही म्हणतात. रुद्राचे नमक विभाग व चमक विभाग असे दोन भाग असून, प्रत्येकात ११ अनुवाक आहेत. पहिल्या विभागात नमः शब्द वारंवार येत असल्यामुळे त्याला नमक असे म्हणतात व दुसऱ्यात च मे हे शब्द वारंवार येत असल्यामुळे त्याला चमक असे म्हणतात.

शांतिमंत्र

रुद्राध्यायाला पुढील शांतिमंत्राने प्रारंभ होतो - हरि: ॐ इडा देवहुर्मनुर्यज्ञनीर्बृहस्पतिरुक्थामदानि श(ँ्)सिषद्विश्वेदेवा: सूक्तवाच: पृथिविमातर्मा मा हि(ँ्)सीमर्धु मनिष्ये मधु जनिष्ये मधु वक्ष्यामि मधु वदिष्यामि मधुमतीं देवेभ्यो वाचऽमुद्यास(ँ्) शुश्रूषेण्यां मनुष्येभ्यस्तं मा देवा अवन्तु शोभायै पितरोऽनुमदन्तु ।। ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ।। (तैत्तिरीय संहिता ३.३.२)

अर्थ

इडा - ब्रह्मरूपिणी विद्या, देवहू - देवांना बोलावणारी, मनुर्यज्ञनी - यज्ञाला प्रवृत्त करणारी मंत्ररूप वाग्देवता, बृहस्पतिः - कर्मसाक्षी परमेश्वर. हा परमेश्वरच उक्थामदानि - कर्मजन्य सुखे प्राप्त करून देतो. हे शुभ वाणीच्या विश्वेदेवांनो, तुम्ही माझी हिंसा करू नकोस, याकडे लक्ष द्या. हे धरणीमाते, तू माझी हिंसा करू नकोस; (यासाठी) मी तुझ्या मधुर रूपाचे चिंतन करतो, तुझे मधुर स्तवन करतो. मी मधुर बोलेन, मी संबंधी लोकांशी मधुर व्यवहार करीन, देवांना उद्देशून मधुर बोलेन. मी मनुष्यांशी त्यांना श्रवणसुख होईल असे बोलेम. असे माझे देव रक्षण करोत. (आणि) माझी कीर्ती वाढावी म्हणून माझे पूर्वज माझ्या कामांवर संतुष्ट होवोत.

रुद्राध्यायाला ही शांती म्हणावी असे वेदांत सांगितलेले नाही. परंतु रुद्रानुष्ठान सांगणाऱ्या नंतरच्या ग्रंथांत या शांतिमंत्राचा उल्लेख केलेला आहे. हा रुद्राध्याय कृष्णयजुर्वेदाच्या इतर संहितांमध्येही पठित आहे. त्याचप्रमाणे शुक्ल यजुर्वेदातही हा अध्याय आढळतो.

रुद्रानुवाक