"शतपत्रे" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

ग्रंथ लिहिणे हे लोकहितवादी विद्वत्तापूर्ण काम समजतात. कारण त्यांच्या समोर युरोपीयन देशात काय घडत आहे ते होते. बेकन, गॅलिलिओ, देकार्त, कोपरनिकस, केप्लर यांना अर्वाचीन युरोपचे जनक असे म्हणतात, हे तुम्हाला माहीत असेलच. ह्या सगळयांनी पुस्तके लिहिली. खूप निरीक्षण करून, संघोधन करून त्यांनी भोवतीची भौतिक सृष्टी जाणून घेण्याचा प्रयत्न केला. आणि त्यातून हाती लागलेले सिद्धांत पुस्तकांच्या रूपाने जगासमोर ठेवले. ‘छापण्याची कला’ या पत्रात लोकहितवादी म्हणतात, ‘वृत्तपत्रे म्हणजे बृहत्तर जिव्हा असे समजले पाहिजे. (वर्तमानपत्रे म्हणजे मोठी जीभ असे समजले पाहिजे . कारण एक जण आपल्या छोटया जीभेने जेवढे बोलेल आणि जितक्यांना ते ऐकू जाईल त्याच्यापेक्षा वर्तमानपत्रामुळे जास्त लोकांपर्यत आवाज पोहोचेल. म्हणून वर्तमानपत्र म्हणजे मोठी जीभ आहे, असे त्यांना वाटते.) याचा उपयोग इंग्रज लोक जसा करितात तसा आपले लोक करून शहाणपणा वाढवतील तर फार चांगले होईल. आणि हा समय आला आहे की, आता आपले मनातील गोष्ट उघडपणीं व निर्भयपणाने सांगतां व कळवतां येते. असे पूर्वी नव्हते.’ लोकहितवादींचे हे विचार आज आपण ज्याला अभिव्यक्तीचे स्वातंत्र्य, बोलण्याचे स्वातंत्र्य म्हणतो तेच आहेत. मुद्रणकला आणि वर्तमानपत्र यामुळे एक प्रकारचे निर्भीड लेखन सुरू झाले त्याचे महत्त्व लोकहितवादींना समजले होते.

मुद्रण, वर्तमानपत्र तसेच उत्तम ग्रंथ यामाध्यमातून समाजसुधारणा घडवून आणता येईल हे त्यांना पक्के ठाऊक होते. त्यासाठीच ते इंग्रज विद्वानांचा आणि त्यांच्या ग्रंथांचा गौरव करतात. ‘त्यांची योग्यता अशी आहे की, त्यांस कोणताही विषय सांगा, त्या दिवशीं तो ग्रंथ लिहूं शकतील. कोणत्याही विषयावर बोलू शकतील. जे जे या पृथ्वीत आणि आकाशांत आहे ते सर्व त्यांस ठाकठीक दिसतें आणि चंद्र फिरतो याचें त्यास आश्चर्य वाटत नाही. दगड वरती उडविला म्हणजे खाली पडतो याचें देखील कारण त्यास माहीत आहे. तात्पर्य त्यास कोणत्याही विषयी आश्चर्य वाटत नाही.’ लोकहितवादींची सूक्ष्म निरीक्षणशक्ती आणि तारतम्याने समजून घेण्याची वृत्ती या पत्रातून तुमच्या लक्षात आली का ? त्याकाळात भारतीयांना सृष्टीत जे घडते ते चमत्कार वाटत असत. ईश्वराची करणी वाटत असे. पण पाश्चात्य जगात विज्ञानाची प्रगती झाली होती. आणि अशा वैज्ञानिक विषयांवर पुस्तके लिहून ते ज्ञान त्यांनी सगळयांपर्यंत पोहोचवले होते याचे लोकहितवादींना विशेष कौतुक वाटते असले तर त्यात नवल ते काय ?