"स्वाती सु. कर्वे" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

== 'लघुकादंबरीचे साहित्य स्वरूप' या ग्रंथाचे अनिल बळेल यांनी केलेले परीक्षण==

लघुकादंबरी म्हणजे कादंबरीच- फक्त लघू एवढंच, असा समज असेल तर तो चुकीचा आहे. ही एक स्वतंत्र प्रक्रिया आहे- अगदी मुळापासून. तिचा मुळापासूनच म्हणजे १८७२ साली विनायक कोंडदेव ओक यांनी शिरस्तेदार लिहिली तेव्हापासूनच वेध घेण्याचा प्रयत्न कर्वे यांनी या ग्रंथात केला आहे. व्यक्ती आणि समाज यांचं यथार्थ चित्रण असलेल्या लाचखाऊ मामलेदाराच्या या आत्मपरीक्षणात्मक कहाणीला तेव्हा छोटेखानी कादंबरी संबोधलं गेलं होतं. केवळ आकाराच्या दृष्टीने हा छोटेपणा नसून यात एकूणच लघुत्व आहे, व ते पुढे कसं कसं विकसित होत गेलं हेच लेखिकेने यात मांडलं आहे. लक्ष्य जरी लघुकादंबरीचं असलं तरी त्यासाठीच लघुकथा, दीर्घकथा आणि कादंबरी आपल्याला विचारात घ्यावीच लागणार याचंही भान लेखिकेला आहे. आणि वाचकांच्या मनावर ते यथार्थपणे बिंबवावं म्हणून कथात्म साहित्याची वर्णनपर तालिका, आणि एवढंच नाही, तर प्रत्येकाची घटकनिहाय तालिकाच इथे सादर करण्यात आली आहे.

कथा-दीर्घकथा, लघुकादंबरी-कादंबरी असं म्हणण्यानेच खरं म्हणजे जाणकार वाचकाच्या मनात त्यातील भेद लक्षात येतो. पण जिथे खुद्द लेखकाचीच द्विधा मन:स्थिती होते तिथे वाचकांचं काय? निष्पर्ण वृक्षावर भर दुपारी ही ह. मो. मराठे यांची लघुकादंबरी १९६९ साली साधनाच्या दिवाळी अंकात दीर्घकथा म्हणून प्रसिद्ध झाली. तिलाच पुस्तकरूप देताना मात्र लेखकाने आणि सुविद्य प्रकाशकानेही कादंबरी म्हटलं. काळा सूर्य या कमल देसाई यांच्या वाचकप्रिय लेखनाबाबतही असंच. त्याबाबतचा कर्वे यांनी केलेला ऊहापोह साहित्य अभ्यासूंच्या ज्ञानात भर टाकणारा आहे.

 

 

जी कथात्म कलाकृती मानवी जीवनातील व्यक्तिगत पातळीवर अधिक विकास पावते किंवा एका सूत्राच्या मदतीने समूह जीवनाचं चित्रण करते; आपल्या मर्यादित विकासात एका स्वतंत्र जीवनांशाचं, संघर्षाचं भान आणून देते; कादंबरीतंत्राने विकसित होऊन मर्यादित अवकाशात संपते ती लघुकादंबरी, वा जो अनुभव व्यक्तिगत पातळीवर अधिक रेंगाळत असतो किंवा एका सूत्रात समूह जीवनाचं चित्र उभं करीत असतो; जो अधिक विस्तार करीत अनेक स्तरांवर जात नाही परंतु आपल्या मर्यादित परिघात एका संपूर्ण जीवनाचं चित्र उभं करीत असतो. असा कादंबरीतंत्राने विकसित होणारा कथात्म लेखनप्रकार म्हणजे लघुकादंबरी. अशा विविध व्याख्या कर्वे यांनी जशा या लेखनप्रकाराच्या दिल्या आहेत, तसेच त्यांनी हेही स्पष्ट केलं आहे, की लघुकादंबरी असा निर्देश होऊन मराठी कादंबरीक्षेत्रात एक नवा लेखनप्रकार आलेला आहे तो केवळ आकाराने लहान म्हणून लघुकादंबरी नाही. इतर साहित्यप्रकार ज्याप्रमाणे जीवनदर्शनाचं एक माध्यम आहेत. त्याप्रमाणे लघुकादंबरी हे जीवनदर्शनाचं एक माध्यम आहे. तिने आपलं स्वतंत्रपण सिद्ध केलं आहे.

अर्थात कोणताही विषय कधीच परिपूर्ण होत नाही. त्यात काहीसं अस्पर्शित राहतंच, याचीही कर्वे यांना जाणीव आहेच.