|
'''वनस्पतीशास्त्रीय नाव:''' ''Holarrhena pubescence'' Wall.<br />
''' कुळ:''' Apocynaceae<br />
'''नाम:'''- (सं.) कुरजकुटज; (हिं.) कुरेया; (बं.) कुर्ची; (काश्मीर) कोर; (गु.) कडो; (ता)कुटचप्पालै; (ते.) काककोडिसे; (क.) कोरिसिगिन.<br />[[चित्र:Holarrhena plant.jpg|thumb|right]]
'''वर्णन:'''- पांढर्‍या कुड्याचे झुडुप किंवा लहान वृक्ष असतो. ही झुडुपे कोंकणांतकोंकणात पुष्कळ सापडतातअसतात. यांस पांढर्‍या फुलांचे घोस येतात;. फळ सुमारे हातभर लांब व बारीक शेंग असते;. शेंगा जोडीने येतात, पण सुट्याघोस येतात;नसतात. साल करड्या रंगाची व पोचट; मूळ वेडेवाकडे, खडबडीत व उदी रंगाचे;, बिया जवासारख्या;. पांढर्‍या कुड्याच्या बियांस कडवा इंद्रजव म्हणतात. रूचिबियांची चव कडू व जरा तुरट;. औषधांत मुळाची साल व बिया वापरतात.<br />
'''रसशास्त्र:'''-
'''रसशास्त्र:'''- कुड्याचे सालींत एक फार कडू द्रव्य आहे. ते गुळवेलीच्या सत्वाप्रमाणे जमविता येते. हे पिठासारखे असून क्षारस्वभावी आहे. हे दारूंत व पाण्यांत मिसळते, परंतु पाण्यांत जरासे अम्लद्रव्य असल्यास विशेष मिसळते. बियांत तेल व एक कणीदार कडू द्रव्य आहे.<br /> ▼
'''धर्म:'''- कुड्याची साल कोयनेल प्रमाणे तिक्त, दीपन, स्तंभन, नियतकालिक-ज्वरप्रतिबंधक, ज्वरहर, व बल्य आहे. बिया वायुहर, स्तंभन आणि ज्वरघ्न आहेत. सालींत आणि बियांत रक्तसंग्राहक आणि वेदनास्थापन हे धर्म आहेत. बिया भाजल्याने त्यांतील संग्राहक गुण वाढतो. <br /> ▼▲'''रसशास्त्र:'''-पांढर्‍या कुड्याचेकुड्याच्या सालींत एक फार कडू द्रव्य आहे. ते गुळवेलीच्या सत्वाप्रमाणेसत्त्वाप्रमाणे जमविता येते. हे पिठासारखे असून क्षारस्वभावीक्षारधर्मी आहे. हे दारूंतअल्कोहोलमध्ये व पाण्यांतपाण्यात सहज मिसळते ,. परंतु पाण्यांत जरासे अम्लद्रव्य असल्यास विशेष मिसळते. बियांत तेल व एक कणीदार कडू द्रव्य आहे. <br />
<br />
▲'''धर्म:'''- कुड्याची साल कोयनेलकोयनेलप्रमाणे प्रमाणेकडू तिक्त,असते. दीपन,ती स्तंभनदीपक, नियतकालिक-ज्वरप्रतिबंधकस्तंभक, ज्वरहरवारंवार येणार्‍या तापाला प्रतिबंध करणारी, व बल्यताकद देणारी आहे .. बिया वायुहर असून, स्तंभनस्तंभक आणि ज्वरघ्नज्वरघ्नही आहेत. सालींत आणि बियांतबियां रक्तसंग्राहक आणि वेदनास्थापन हे धर्मवेदनाशामक आहेत . बिया भाजल्याने त्यांतील संग्राहक गुण वाढतो. <br />
'''उपयोग:'''
# कुडा हे एक अत्युत्तम औषध आहे. रक्तरक्ताची आव झाली आंवेंतअसल्यास ह्याच्या मुळ्यांच्या सालीच्या तोडीचे दुसरे औषध नाही.
# कडू इंद्रजवाचे चूर्ण चिमटीभर रोज खाल्यास क्षुधा वाढते, अन्न जिरते, पोटांत वायुवायू धरत नाही व जंत असल्यास पडतात. इआच्या कोवळ्या शेंगांची भाजी खाण्यास देतात;, ह्यानेत्यामुळे जंत अस्ले तर पडतात.
# नळाश्रितपोटात वायुबेंबीच्या आसपास जमा झालेला वायू व पोटशूळ यांतयांसाठी इंद्रजव फार उत्तम औषध आहे. कुपचन रोगांत भाजलेल्या इंद्रजवाच्या काढ्याने उलटी बंद होते.
# दंतशूळांतदात दुखत असल्यास सालीच्या गरम गरम काढ्याने गुळण्या करितात. इंद्रजवाच्या फांटाने अर्शांत रक्त वाहणे बंद होतेकरतात. हिरड्यातून रक्त वाहणे व दांताच्या भोवती पू होऊन मुखाला दुर्गंधिदुर्गंधी येणे ह्या रोगांत इंद्रजवाचे चूर्ण हिरड्यावर चोळतात.
# जुनाट फुप्फुसाच्या रोगांत व दम्यांत इंद्रजव देतात. कुड्याच्या जून पानाच्या विड्या ओढल्यास किंवा इंद्रजव रोज खात राहिल्यास हिवताप येत नाही.
# इंद्रजवाच्या फांटाने मुळव्याधीत रक्त वाहणे बंद होते.
* '''संदर्भ:''' ओषधीसंग्रह- डॉ. वा.ग.देसाई
| 