"तबला" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

'''तबला''' हे एक [[हिंदुस्तानी शास्त्रीय संगीत|अभिजात हिन्दुस्तानी संगितातसंगीतात]] वापरले जाणारे चर्माच्छादित तालवाद्य आहे. ''तबला-जोडी'' ही दोन भागांची असते. उजखोर्‍या व्यक्तीच्या उजव्या हातास ''तबला'' (किंवा ''दाया'') व डाव्या हातास ''डग्गा'' (किंवा ''बाया'')असतो. तालवाद्यातील अतिशय प्रगत अथवा उन्नत बोल हे तबल्याचे प्रमुख वैशिष्ट्य आहे. तबलावादक ''तबलजी'' वा ''तबलिया'' म्हणून ओळखले जातात.

तबल्याच्या उत्पत्ती विषयीउत्पत्तीविषयी निश्चित माहिती उपलब्ध नाही. इ.स.पूर्व २०० मध्ये [[भाजे]] येथील सूर्यलेणी या कोरीव कामात तबला वाजवणारी स्त्री दिसून येते. हे लेणे [[सातवाहन]] काळात खोदले गेले. या पुराव्यामुळे तबला हे वाद्य भारतात किमान दोन हजार वर्षांपूर्वीपासून आहे असे सिद्ध करता येते. अर्थातच इतर कोणताही विरोधी पुरावा नसल्याने हे वाद्य भारतात बनले असे हीअसेही म्हणता येते.

ताल कसे वापरावेत याहा संदर्भ चेदातूनवेदांतून आढळतो. ही ताल विषयातील पाहिली मानवी नोंद आहे असे म्हणता येते. [[नारदीयशिक्षा]] या ग्रंथात इसपूर्व २२ मध्ये [[ताल]] व लय या संदर्भात तपशिलवारतपशीलवार लेखन आहे. यामध्ये [[राग[[]] व [[गायन]] यांना [[ताल]] पूरक असतात असा सिद्धांतसिद्धान्त मांडला आहे. या ग्रंथात असलेले तालाचे उल्लेख हे भारतात अतिशय प्रगत असे तालतालवाद्य वाद्य इतिहास काळातइतिहासकाळी वापरात होते हे सिद्ध करते. या काळात तबल्याला पुष्कर असेही नाव होते. तसेच भरत मुनिमुनी यांचे नाट्यशास्त्र हे ताल या विषयाचे विवेचन करते., तसेच गायन करताना तालाचे महत्त्वमहत्त्वही सांगते. यामध्येया काहीग्रंथामध्ये तबल्याच्या काही अतिशय प्रगत तालांचे वर्णन आहे. बाराव्या शतकात [[शारंगधर]] यांनी [[संगितसंगीत रत्नाकररत्‍नाकर]] नावाचा ग्रंथ लिहिला. त्यात तबल्याच्या बोलांचे वर्णन लिखित स्वरूपात आहे.

चांगल्या प्रतीच्या साधारण एक लाकडी तुकड्यास आतून कोरून पोकळ बनवले जाते. [[खैर|खैराचे]] वा [[शिसव|शिसवी]] [[लाकूड]] यासाठी उत्तम समजले जाते. या पोकळ भांड्यावर यावर जनावरांचे चामडे लावून बसवण्यात येते. या कातडी आवरणास ''पुडी'' असे म्हणतात. यावर आणखी एक गोल किनार केवळ कडांवर बसवण्यात येते. यास '''चाट''' (किंवा गोट) म्हणतात. शाईच्या भोवताली जेभोवतालच्या कातड्यास ''लव'' किंवा मैदान असे म्हणतात. तबल्याच्या मधोमध '''शाई''' लावण्यात येते. तबल्याची '''पट्टी''' (आवाजाचा पोत) शाईच्या थरावरुनथरावरून निश्चित होते. तबल्याचीही पट्टी निश्चित करण्यास मुख्यत्वे [[संवादिनी|संवादिनी /बाजाच्या पेटीचा]] वापर करतात. हार्मोनियमवर सुरांच्या अनेक कळा (बटणे) असतात. तबल्याचे प्रकार यावरुनचयावरूनच मानले जातात. उदा. हार्मोनियमच्या ''काळी चार'' शी सम-स्वरात असलेला तबला ''काळी चारचा तबला'' म्हणून ओळखला जातो. हवामानातील बदलामुळे तबला एकदा सुरावर ''लावला'' तरी काही काळाने सुरात फरक पडतो. यासाठी वादनापूर्वी '''गठ्ठे''' (ठोकळे) वरखाली करून तबला परत स्वत:च्यास्वतःच्या पट्टीवर बसवतात. तबल्याच्या तोंडाचा व्यास जसजसा कमी-कमी होत जातो, त्याचा स्वर वरच्या पट्टीत वा ''टीपेकडे'' जातो. तबला व डग्गा यांच्या सर्वात बाहेरची कड म्हणजे ''गजरा'' होय. यात १६ घरे असतात. तबला व डग्गा यांच्या ''वाद्या'' गज-यातीलगजर्‍यातील या घरांमधून विणल्या जातात. तबला व डग्गा यांच्या तळास जी कातडी पट्टी असते तीस ''गुडरी'' म्हणतात. वाद्या वरच्या अंगाला गजर्‍यात तर खालच्या अंगाला गुडरीतून ओवलेल्या असतात.

प्रदेशानुसार धातुचेधातूचे वा मातीचे डग्गे बघण्यास मिळतात. याची [[शाई]] तबल्या प्रमाणे केंद्रस्थानी नसून चाटेच्या नजिकनजीक असते. डग्ग्याच्या शाईचा व्यास सुमारे १० सेमी असतो. डग्ग्यात गठ्ठे वापरले जात नाहीत. डग्ग्याचे भांड्याचा व्यास वरच्या भागात मोठा असून (सुमारे २५ सेमी) खालच्या भागात निमुळता होत जातो. छोट्या डग्ग्यास ''डुग्गी'' म्हणतात.

वादन शैलीतील फ़रकांमुळेफरकांमुळे तबल्यात स्वतःची वेगळी वैशिष्ट्ये असलेली अनेक घराणी निर्माण झाली आहेत. यात खालील घराण्यांचा समावेश होतो.

सिध्दारखाँसिद्धारखाँ यांचे नातु मोदू व बक्षु या घराण्याचे प्रवर्तक होत. [[लखनौ]] भागात नृत्याचा प्रचार जास्त असल्याने त्यास अनुकल हा बाज जोरदार व खुला आहे. मोठे परण व तुकडे हे या बाजाचे वैशिष्ट्य आहे.<ref>तबला गाईड - पं,. गजेंद्रगडकर - पृ २०</ref>

उत्तर हिंदुस्तानी संगितातसंगीतात सुराला कालखंडाशी बांधण्याचे काम '''ताल''' करतो. उदा. त्रितालात १६ मात्रा आहेत. म्हणजे १६ समय अंश (वा तालाचे एकक (unit) ) एकत्र करून तालाची निश्चिती होते. याप्रमाणे वेगवेगळ्या मात्रा असलेले इतर ताल आहेत. जसे १० मात्र्यांचामात्त्रांचा झपताल किंवा ७ मात्र्यांचामात्त्रांचा रुपकरूपक. तालाने सांगितिकसांगीतिक वेळ निश्चित केली जाते. अर्थातच प्रत्येक तालाची स्वतःची प्रकृती असते. तालाची तीच ती आवर्तने कंटाळवाणी असल्याने मूळ कालखंड कायम ठेऊन तबलजी तालाचा विस्तार करतो. यासाठी कायदे, पेशकार, चक्रधार अशी अनेक ताल-उपांगे वापरतात. यातून ठेक्याचे(rhythm) विविध आकृतीबंध (pattern) तबलजी बनवितो. आधारभूत सांगितिकसांगीतिक कालखंड जरी तोच असला तरी तबलजीस लयीचे स्वातंत्र्य असते म्हणूनच ''बढत'' घेत तबलजी दृतद्रुत लयीत जाऊ शकतो. उदा: १६ मात्र्यांच्यामात्त्रांच्या त्रितालामुळे जो आधारभूत सांगितिकसांगीतिक कालखंड तयार होतो तितक्याच कालखंडात ३२ मात्र्यांचामात्रांचा कायदा वाजवून समेवर येता येते.

संगिताससंगीतास ठेका देण्यासाठीही तालाचा वापर होतो.

लय म्हणजे सांगितिकसांगीतिक वेळ. लयीचे तीन प्रकार आहेत.

गणितीदृष्ट्या मध्यम लय ही विलंबित लयीच्या दुप्पट व दृतद्रुत लयीच्या अर्धी असते. पण मध्यम लय ही घड्याळी वेळेशी बांधलेली नाही. याचा अर्थ असा की कलाकारास आपली '''मध्यम लय''' पकडण्याचे स्वातंत्र्य असते. पण एकदा कलाकाराने स्वतःची मध्यम लय ठरवल्याव‍र विलंबित व दृतद्रुत लयी आपोआप निश्चित होतात.

ताल उपांगामध्ये कायदा, पेशकार, परण, त्रिपल्ली व तिहाई, सवाल जवाब,चक्रधार, तुकडा, ठेका, लडी, गत, रेला आदि उपप्रकारांचा समावेश होतो. वरील प्रकारांच्या आधाराने तबलजी तालाचा विस्तार करतो.

जसे स्वरवाद्य वादनाच्या मैफिलीमध्ये वादक तालातच वाजवत असला, तरी संदर्भ आणि सौंदर्यवॄद्धीकरिता तालवाद्याची साथ घेतो, तसेच तालवाद्य वादक श्रोत्यांना वादनाचा तालसंदर्भ कळावा म्हणून एखाद्या स्वरवाद्याची साथ घेतो. तालवाद्याच्या साथीकरिता होणाऱ्याहोणार्‍या या स्वरवाद्य वादनाला लेहरा/लेहेरा म्हणतात.

परंपरेने तबल्याचे शिक्षण मौखिक पद्धतीने दिले जात असे. त्यामुळे [[स्वरलिपी|स्वरलिपीची]] (Notation) संकल्पना पूर्वी नव्हती. एकोणिसाव्या शतकात पं. [[भातखंडे]] व पं [[विष्णु दिगंबर पलुस्कर]] यांनी तबल्याची [[स्वरलिपी]] प्रचारात आणली.