"पुरातत्त्वशास्त्र" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

Content deleted Content added
(चर्चा | योगदान)
No edit summary
ओळ ४:
{{pp-move-indef}}
 
[[File:archaeology.rome.arp.jpg|thumb|right|सुमारे २००० वर्षे जुने [[प्राचिनप्राचीन रोम]]मधील [[अवशेष|अवशेषांचे]] उत्खनन करतांनाकरताना [[पुरातत्वशास्त्रज्ञ|पुरातत्वशास्त्रज्ञांचीपुरातत्वशास्त्रज्ञांचा]] एक चमुचमू.]]
 
'''पुरातत्त्वशास्त्र''' म्हणजे प्राचीन [[मानव|मानवी]] [[समाज|समाजाचे]] अध्ययन आहे. ते करण्यासाठी प्राचीन लोकांनी मागे सोडलेल्या अवशेषांचा शोध घेऊन व त्यांचे सखोल निरीक्षण करावे लागते. निरीक्षणातून मिळालेल्या माहितीचे विश्लेषण करतात. त्यासाठी त्या जुन्या कालखंडातील हवामान, भौगोलिक परिस्थिती, ज्ञात इतिहास आणि एकूणच तत्कालीन पर्यावरण विचारात घेतात. यांत अनेक गोष्टींचा अंतर्भाव असल्यामुळे, हे शास्त्र [[विज्ञान]] व [[मानवशास्त्र]] अशा दोन्ही विभागांत समजले जाऊ शकते.
ओळ १२:
पुरातत्त्वशास्त्रात खालील गोष्टींचा अंतर्भाव होतो. निरिक्षण व सर्वेक्षण, [[उत्खनन]] आणि मिळालेल्या माहितीच्या आधारे उत्खननानंतरचे विष्लेषण. यानंतर पुरातन काळाची अधिक माहिती मिळू शकते. व्यापक अर्थाने, पुरातत्त्वशास्त्र हे परस्परावलंबी शाखांतील शोधांवर अवलंबून आहे. त्या शाखा म्हणजे [[इतिहास]], [[कलेचा इतिहास]], [[वैज्ञानिक शास्त्रे]], [[भूगर्भशास्त्र]],<ref name=Gladfelter1977>Gladfelter (1977)</ref><ref name=Watters1992>Watters (1992)</ref><ref name=Watters2000>Watters (2000)</ref> तसेच [[भाषाशास्त्र]], [[भौतिकशास्त्र]], [[माहिती विज्ञान]], [[रसायन शास्त्र]], [[संख्याशास्त्र]], [[जीवशास्त्र|जीवशास्त्राच्या]] इतर शाखा [[पुरापर्यावरणशास्त्र]](paleoecology), [[paleontology]], [[पुराप्राणिशास्त्र]](paleozoology), [[paleoethnobotany]], व [[पुराजीव शास्त्र]](paleobotany)
 
[[१९वे शतक|१९व्या शतकात]] [[युरोप]]मध्ये [[पुरातनधर्म]] म्हणून या शाखेचा उदय झाला. त्यानंतर संपूर्ण जगात ही एक विद्याशाखा म्हणून मान्यता पावली. शास्त्राच्या विस्तारादरम्यान अनेक विद्याशाखांचा विकास झाला. पुरातत्वशास्त्रासपुरातत्त्वशास्त्रास साहाय्यभूत ठरणारी अनेक वेगवेगळी वैज्ञानिक तंत्रे विकसित करण्यात आली. या शास्त्रास नकली पुरातत्वशास्त्रपुरातत्त्वशास्त्र यापासून ते मानवी अवशेषांच्या उत्खननास विरोध अशा अनेक गोष्टींचा सामना करावा लागला आहे.
 
== पुरातत्वशास्त्राचापुरातत्त्वशास्त्राचा इतिहास ==
 
{{main|History of archaeology}}
 
१९व्या शतकाचे मध्यात आधुनिक पुरातत्त्वशास्त्राचे मूळ [[युरोप]] मध्ये रुजले. [[भूगर्भशास्त्र|भूगर्भशास्त्राच्या]] वैज्ञानिक प्रगतीनंतर त्याचा विकास झाला. त्यामुळे पृथ्वीचे वय केवळ हजारो वर्षे नसून कोट्यावधीकोट्यवधी वर्षे आहे हे सिद्ध झाले. यानंतर सन १८५९ मध्ये, [[चार्ल्स डार्विन]]चे 'ओरिजिन ऑफ स्पीशीज्' हे पुस्तक प्रकाशित झाले व त्याने [[उत्क्रांती]]चा सिद्धान्त अधोरेखित झाला. ,[[मानवजात]] ही खरोखरच लाखो वर्षे जुनी आहे यावर वैज्ञानिकांना विश्वास ठेवावयाला लागला. त्यामुळे भूगर्भशास्त्र चळवळीस प्रोत्साहन मिळाले. त्यामुळे अधिकाधिक लोक या शास्त्राच्या अभ्यासात रस दाखवू लागले. दरम्यान, सन १८४८ मध्ये, [[डॅनिश]] [[इतिहासकार]] [[क्रिस्चियन जर्गेनेसेन थॉमसेन]]ने 'ए गाईड टु नॉर्दर्न अ‍ॅन्टिक्विटीज' हे पुस्तक प्रकाशित केले. त्यात त्याने एक कल्पना मांडली. ती अशी की, युरोपमधील प्रागैतिहासिक काळ हा त्या काळच्या मानवांनी वापरलेल्या सामग्रीनुसार, तीन कालखंडांत विभागला जाऊ शकतो. [[अश्म युग]], [[ताम्र युग]] व [[लोह युग]]. मानवाची पौराणिकता, उत्क्रांती व हा तीन-युग-सिद्धान्त या तीन तत्त्वांवर आधुनिक पुरातत्त्वशास्त्राचे बांधकाम झाले आहे.<ref name=Renfrew_Bahn1991#2>Renfrew and Bahn (2004 [1991]:26)</ref>
 
त्यानंतर, पूर्वीच्या पुरातत्त्वशास्त्रज्ञांनी जगातील विविध स्थळावरतीस्थळांवरती संशोधन सुरू केले. [[हेन्‍रिच श्लिमान]] याने [[ट्रॉय]] येथे [[ईजियन संस्कृती]], तसेच [[ऑर्थर ईव्हान्स]] याने [[क्रीट]] तर [[जॉन लॉईड स्टिफेन्स]] हा [[मायासंस्कृती]]बद्दल पुनःसंशोधन करण्यात प्रमुख होता. या संशोधकांनी अवलंबिलेली पद्धत आजच्या मानकांच्या दृष्टिकोनातून बघितले असता दोषपूर्ण होती. त्यांची विचारसरणी ही अगदी युरोपधार्जिणी व पूर्वग्रहित होती.
{{भाषांतर}}
Soon the early archaeologists began to investigate various areas around the world, with the study of ancient [[Aegean civilization]] being stimulated by the excavations of [[Heinrich Schliemann]] at [[Troy]], and of [[Arthur Evans]] at [[Crete]], whilst [[John Lloyd Stephens]] was a pivotal figure in the rediscovery of [[माया सभ्यता]] throughout [[Central America]]. However, the methodologies employed by these archaeologists were highly flawed by today's standards, often having a [[eurocentric]] bias, and many early European archaeologists often relied on [[anthropology|anthropological]] and [[ethnography|ethnographic]] accounts provided by the likes of [[Edward Tylor]] and [[Lewis Henry Morgan]], thereby comparing contemporary "savage" peoples like the [[Indigenous peoples of the Americas|Native Americans]] with the historical peoples of Europe who lived in similar societies.<ref name=Renfrew_Bahn1991#>Renfrew and Bahn (2004 [1991]:29)</ref> Soon the new discipline of archaeology spread to [[North America]], where it was taken up by figures like [[Samuel Haven]] and [[William Henry Holmes]], whom excavated ancient Native American monuments.<ref name=Renfrew_Bahn1991#4>Renfrew and Bahn (2004 [1991]:30-31)</ref>
 
पुरातात्वशास्त्राचा खरा विकास १९व्या शतकाच्या शेवटी होऊ लागला. त्यावेळी [[ऑगस्टस पीट रिव्हर्स]] याने [[दक्षिण इंग्लंड]] मध्ये [[क्रानबोर्न चेज]] येथे पद्धतशीररीत्या उत्खनन करून हे दर्शविले की, तेथील उत्खननातील सौंदर्य व मूल्य हेच महत्त्वाचे नाहीत तर सापडणारी प्रत्येक वस्तुवस्तू ही अमूल्य आहे. या विद्याशाखेत नंतर काही संशोधकांनी १९व्या शतकाच्या अखेरीस व २०व्या शतकाच्या सुरुवातीला झळाळी आणली. [[इजिप्त]] व [[पॅलेस्टाइन]] येथे [[सर विल्यम फ्लिंडर्स पेट्री]] यांनी उत्खनन केले तर [[भारत|भारतात]] [[सर मोरटाइमर व्हीलर]] यांनी.<ref name=Renfrew_Bahn1991#5>Renfrew and Bahn (2004 [1991]:33-35)</ref>
 
==सिद्धान्त==
ओळ ३०:
[[पुरातत्त्वशास्त्रीय सिद्धान्त]]
===उद्देश===
[[File:Australopithecus africanus - Cast of taung child.jpg|thumb|[[दक्षिण आफ्रिका]] येथे शोधलेली टाँग मुलाची कवटी. पुरातत्वशास्त्राशिवायपुरातत्त्वशास्त्राशिवाय आपण [[मानवाची उत्क्रांती]] कशी झाली हे समजूच शकत नाही.]]
 
प्रागैतिहासिक काळाबद्दल जाणून घ्यायचे असल्यास पुरातत्त्वशास्त्र हा एकच मार्ग उपलब्ध आहे.[[मानवाची उत्क्रांती]] ही याच प्रागैतिहासिक काळात घडली. पुरातत्त्वशास्त्र हे मानवाच्या अनेक तांत्रिकदृष्ट्या झालेल्या विकासावर प्रकाश टाकते. उदा० [[अग्नी (क्षेपणास्त्र)]]चा वापर करण्याची कल्पना, दगडांच्या हत्यारांचा विकास, [[धातुशास्त्र|धातुशास्त्राचा]] शोध, [[धर्म|धर्माची]] सुरुवात व [[शेती|शेतीची]] सुरुवात इत्यादी. जुन्या काळातील या मानवजातीत घडलेल्या उत्क्रांतीबद्दल व तांत्रिकदृष्ट्या झालेल्या बदलाबद्दल पुरातत्त्वशास्त्राच्या मदतीशिवाय आपण काहीच जाणोजाणू शकणार नाही.<ref>[http://www.staff.ncl.ac.uk/kevin.greene/wintro Kevin Greene - ''Archaeology: an Introduction'']</ref>
{{भाषांतर}}
However it is not only prehistoric, pre-literate cultures which can be studied using archaeology, but historic, literate cultures as well, through the sub-discipline of [[historical archaeology]]. For many literate cultures, such as [[Ancient Greece]] and [[Mesopotamia]], their surviving records are often incomplete and invariably biased to some extent. In many societies, literacy was restricted to the [[elite]] classes, such as the [[clergy]] or the [[bureaucracy]] of court or temple. The literacy even of [[aristocracy|aristocrats]] has sometimes been restricted to deeds and contracts. The interests and world-view of elites are often quite different from the lives and interests of the populace. Writings that were produced by people more representative of the general population were unlikely to find their way into [[library|libraries]] and be preserved there for posterity. Thus, written records tend to reflect the biases, assumptions, cultural values and possibly deceptions of a limited range of individuals, usually a small fraction of the larger population. Hence, written records cannot be trusted as a sole source. The material record is closer to a fair representation of society, though it is subject to its own inaccuracies, such as [[sampling bias]] and [[differential preservation]].{{Citation needed|date=May 2010}}
 
===विविध मार्ग===
सर्व पुरातत्त्वशास्त्रज्ञांची एखाद्या पुरातत्त्वशास्त्रीय सिद्धान्तास चिकटून राहण्यास एकवाक्यता नाही. १९व्या शतकात जेंव्हाजेव्हा या शास्त्राचा विकास होत होता त्यावेळेस [[सांस्कृतिक इतिहास पुरातत्त्वशास्त्र]] हा सिद्धान्त प्रथम प्रतिपादला गेला. त्याचे ध्येय, [[संस्कृती]] कांका व कशी बदलली यावरील विवेचन आणि त्यांनी केलेल्या कामांचे उदात्तीकरण एवढाच होता.<ref name="autogenerated1">Trigger (1989)</ref> २०व्या शतकाच्या सुरुवातीस, ज्या संशोधकांनी पूर्वीच्या समाजाचा अभ्यास केला, त्यांनी ते दुवे सरळ सध्या अस्तित्वात असलेल्या समाजाशी जोडले.(जसे अमेरिकेतील रहिवासी, सायबेरियातील लोक, मेसोपोटेमियातील लोक इत्यादी). त्यांनी पूर्वीच्या संस्कृतीची व सध्याच्या संस्कृतीची तुलनाच केली.<ref name="autogenerated1" /> १९६०व्या दशकात ,ल्युविस बिनफोर्ड, केंट फ्लॉनेरी सारख्या अमेरिकेन संशोधकांनी सुरू केलेल्या एका मोहिमेत, याविरुद्ध एकप्रकारचा लढाच पुकारला.<ref name=Binford1962>Binford (1962)</ref><ref name=Flannery1967>Flannery (1967)</ref>
त्यांनी "नवीन पुरातत्त्वशास्त्र" प्रस्तावित केले. हे नवे शास्त्र "वैज्ञानिकदृष्ट्या" सक्षम व [[वैज्ञानिक पद्धती]]वरच अवलंबून असून, परीक्षण करून [[कारणमीमांसा]] देणारे होते. त्यापैकी एक भाग [[processual archaeology]] म्हणून ओळखला जाऊ लागला.<ref name="autogenerated1" />
 
ओळ ४३:
<ref name=Shanks_Tilley1987>Shanks and Tilley (1987)</ref><ref name=Shanks_Tilley1988>Shanks and Tilley (1988)</ref><ref name=Shanks1991>Shanks (1991)</ref><ref name=Shanks1993>Shanks (1993)</ref> [[Christopher Tilley]],<ref name=Tilley1993>Tilley (1993)</ref> [[Daniel Miller (anthropologist)|Daniel Miller]],<ref name=Miller_Tilley1984>Miller and Tilley1984</ref><ref name=Miller_etal1989>Miller et al. (1989)</ref> and [[Ian Hodder]],<ref name=Hodder1982>Hodder (1982)</ref><ref name=Hodder1985>Hodder (1985)</ref><ref name=Hodder1987>Hodder (1987)</ref><ref name=Hodder1990>Hodder (1990)</ref><ref name=Hodder1991>Hodder (1991)</ref><ref name=Hodder1992>Hodder (1992)</ref>
ती मोहीम पुढे [[post-processual archaeology]] म्हणून ओळखली जाऊ लागली.
त्यांनी जुन्या पद्धतीवर प्रश्नचिन्ह लावले व स्वयं-सिद्धान्त प्रतिक्रियेचे महत्त्व विशद केले.{{Citation needed|date=October 2007}} यामुळे विवाद उत्पन झाला व तो अजूनही सुरूच आहे. मध्यंतरी, एक वेगळाच सिद्धान्त समोर आला.
<ref name=Pauketat2001>Pauketat (2001)</ref>
पुरातत्त्वशास्त्रियपुरातत्त्वशास्त्रीय सिद्धांतसिद्धान्त हे सध्या अनेक प्रभावांखाली आहेत. जसे-उदा० [[डार्विनचा उत्क्रांतीवादाचाउत्क्रांतिवादाचा सिद्धांतसिद्धान्त]],
Archaeological theory now borrows from a wide range of influences, including [[evolution|neo-Darwinian evolutionary thought]], [[Phenomenology (philosophy)|phenomenology]], [[postmodernism]], [[Structure and agency|agency theory]], [[Cognitive archaeology|cognitive science]], [[Functionalism (sociology)|Functionalism]], [[Gender archaeology|gender-based]] and [[Feminist archaeology]], and [[Systems theory in archaeology|Systems theory]].
 
== प्रकार ==
पुरातत्वशास्त्रियपुरातत्त्वशास्त्रीय संशोधन हे बहुदाबहुधा अनेक टप्प्यांचे बनलेले असते. त्यापैकी प्रत्येक टप्पा वेगवेगळी पद्धती अवलंबतेअवलंबतो. कोणतेही प्रत्यक्ष काम सुरुसुरू करण्याआधी,पुरातत्वशास्त्रज्ञांना पुरातत्त्वशास्त्रज्ञांना स्पष्टपणे, कोणते ध्येय गाठावयाचे आहे यावर एकमत व्हावयास हवे. हे केल्यावर, त्या जागेचे सर्वेक्षण व्हावयास हवे.त्याने त्या व सभोवतालच्या क्षेत्राची जास्तितजास्तीत जास्त माहिती होउहोऊ शकेल अशा रीतीने त्या जागेचे सर्वेक्षण व्हावयास हवे. दुसरे,पुरातत्वशास्त्रिय घटकांना जमिनीतुनपुरातत्वशास्त्रीय काढण्यासाघटकांना ठीजमिनीतून काढण्यासाठी उत्खनन करावे लागुलागू शकते. तिसरे,त्यातुन त्यातून प्राप्त माहिती ही अभ्यासुनअभ्यासूनमुल्यनिर्धारणतिचे मूल्य निश्चित करून मुळमूळ संशोधनाचे उद्दीष्ट्यउद्दिष्ट समोर ठेउनठेऊन तपासल्यातपासली जावयास हवी. प्राप्त माहितीचे प्रकाशन करणे हे चांगले समजल्यासमजले जाते. जेणेकरूनअसे तीकेल्यानंतर ही माहिती पुरातत्वशास्त्रज्ञांनापुरातत्त्वशास्त्रज्ञांना व इतिहासकारांना उपल्ब्ध होउहोऊ शकेल. पण सर्वसाधारणपणे हेअशीप् टाळल्यारसिद्धी जातेटाळलीजाते.<ref>Renfrew and Bahn (2004 [1991]:75)</ref>
 
=== सर्वेक्षण ===
{{main|Archaeological survey}}
[[File:Monte Albán archeological site, Oaxaca.jpg|thumb|[[माँट अल्बान]]चे पुरातत्वशास्त्रिय क्षेत्र]]
आधुनिक पुरातत्त्वशास्त्रीय प्रकल्प हा सर्वेक्षणाने सुरुसुरू होतो. क्षेत्रियक्षेत्रीय सर्वेक्षण हे त्या क्षेत्रात असलेल्या, पूर्वी न कळलेल्या जागा पद्धतशीरपणे जाणुनजाणून घेण्याचा एक प्रयास आहे. त्यामुळे त्या जागेत असलेली घरे व ईतरइतर बाबी जाणुनजाणून घेता येतात.
पुरातत्त्वशास्त्राच्या प्राथमिक दिवसांत सर्वेक्षण केल्याकेले जात नसे. सांस्कृतिक इतिहासकार व आधीचे संशोधक हे त्या जागेतील ठळकपणे दिसणार्‍यादिसणाऱ्या गोष्टीच उत्खनीतउत्खनन करून काढीत असत. [[गॉर्डन विली]] या संशोधकाने सन १९४९ मध्ये सर्वेक्षणाचे तंत्र [[पेरुपेरू]] देशातील विरुविरू खोर्‍यातखोऱ्यात उत्खनन करतांना विकसित केले.
<ref name=Willey1953>Willey (1953)</ref><ref name=Willey1968>Willey (1968)</ref> व त्यानुसार प्रत्येक पातळीचे सर्वेक्षण ठळकपणे पुरातत्त्वशास्त्रात समोर आले.<ref name=Billmand_Feinman1999>Billman and Feinman (1999)</ref>
प्राथमिक काम म्हणुनम्हणून सर्वेक्षणाचे अनेक फायदे आहेत.त्यास त्यामानाने कमी पैसा व वेळ लागतो, कारण त्यात अवशेष शोधण्यास मोठ्या प्रमाणात मातीची उलाढाल व प्रक्रिया करावी लागत नाही. जास्त मोठ्या जागेचे सर्वेक्षण हे खर्चिक असु शतेशकते म्हणुनम्हणून काही संशोधक सँपल्स चा सहारा घेतात.<ref name=Redman1974>Redman (1974)</ref>
नतोडफोडीच्या पुरातत्त्वशास्त्रातल्या काही प्रकारात,(दिवंगत लोकांसंबंधी काही बाबतीत)स्थळाचा नाश वाचविण्यासाठी, सर्वेक्षण करण्यात येत नाही.
As with other forms of non-destructive archaeology, survey avoids ethical issues (of particular concern to descendant peoples) associated with destroying a site through excavation. It is the only way to gather some forms of information, such as [[Human settlement|settlement patterns]] and settlement structure. Survey data are commonly assembled into [[map]]s, which may show surface features and/or artifact distribution.