राम जगन्नाथ जोशी

"राम जगन्नाथ जोशी" किंवा "लोकशाहीर राम जोशी"(जीवनकाळ: १७६२ ते १८१३) हे सोलापुरातील कवी होते. 'सुंदरा मनामधी भरली' ह्या व अशाच प्रसिद्ध तमाशाप्रधान लावण्यांचे रचयिता व गायक ते आहेत. रामजोशींच्या फडात बया आणि चिमा अशा दोन नाचणाऱ्या तमासगिरिणी असत.

रामजोशींचे थोरले बंधू म्हणजे मुद्गलशास्त्री होत. हे नावाजलेले शास्त्री आणि पुराणिक होते. वडील निर्वतल्यावर रामजोशींना त्यांनीच सांभाळले. रामजोशींना लहानपणापासूनच तमाशाचा छंद होता. त्यामुळे त्यांना शिक्षणात रस नव्हता. घरासमोरच धोंडिबा शाहिराचा फड होता. रामजोशी नेहमी तिकडे जाऊन बसत. त्यामुळे त्यांना लावण्या रचण्याचा व डफावर गाणी म्हणण्याचा षोक लागला. वयाची विशी उलटून गेली तरी संस्कृत भाषेचा गंध नसलेल्या रामजोशींना, मुद्गलशास्त्रींनी घरातून घालवून दिले. तेव्हा रामजोशी नेसत्या वस्त्रानिशी पंढरपूरला गेले आणि त्यांनी तिथे वेदशास्त्रसंपन्न बाबा पाध्ये यांचे शिष्यत्व पत्करून काव्यालंकार आणि व्याकरणशास्त्र यांचा अभ्यास केला.

गुरूंची अनुज्ञा घेऊन रामजोशी सोलापूरला परतले. तेथे वडील बंधू आजारी असल्याचे पाहून रामजोशींनी त्यांच्याऐवजी देवळांत पुराण सांगायला सुरुवात केली. पुराण सांगण्याची त्यांची अनोखी धाटणी पाहून सोलापूरकर आणि मुद्गलशास्त्रीही प्रसन्न झाले. इ.स. १७९३ पासूनच्या पुढील काळात रामजोशी उत्तम कीर्तनकार म्हणून महाराष्ट्रात प्रसिद्ध पावले.

रामजोशींचा बारामतीला बाबुजी नाईक यांच्या वाड्यात तमाशा होता. त्यावेळी त्यांनी गायलेल्या 'भला जन्म हा तुला लाधला' आणि 'दो दिवसांची तनु ही साचीc या दोन वैराग्यपर कवनांनी तिथे असलेले मोरोपंत संतुष्ट झाले. त्या दिवसापासून मोरोपंत आणि रामजोशी यांच्यामध्ये एकमेकांविषयी आदर व स्नेह वाटू लागला, आणि उत्तरोत्तर तो वाढतच गेला. रामजोशींनी मोरोपंतांच्या आर्या आपल्या कीर्तनांतून लोकप्रिय केल्या. या पुढील काळातील रामजोशींच्या काव्यरचनेवर मोरोपंतांची बरीच छाप आहे.

रामजोश्यांना मराठीखेरीज कानडी, हिंदी आणि संस्कृत या तीन भाषा उत्तमरीत्या येत होत्या.

संस्कृताध्ययन, यमक-अनुप्रासांची लयलूट, संस्कृत-प्राकृत शब्दांच्या मिश्रणाने घडून आलेली भाषेची सजावट, शीघ्रकवित्व, समयसूचकता आणि प्रभावी वक्तृत्व आदी गुणांमुळे रामजोशी यांची कीर्तने अतिशय लोकप्रिय झाली. एकदा त्यांचे कीर्तन ऐकून एका सावकाराने त्यांना ५ हजाराचे बक्षीस दिले.

शंकराचार्यांनी रामजोशींना बहिष्कृत करावे असा पुण्यातील कर्मठ ब्राह्मणांचा आग्रह होता. परंतु शंकराचार्यांसारख्या पुरुषाला रामजोशींनी आपल्या विद्वत्तापूर्ण भाषणाने आणि काव्यरचनेने संतुष्ट केले. दुसऱ्या बाजीरावाच्या काळात पुण्यात काशीरामेश्वरपर्यंत ज्यांचा लौकिक पसरला होता असे नीलकंठशास्त्री थत्ते नावाचे एक याज्ञिक पंडित होते. पुण्यातील काही विघ्नसंतोषी लोकांनी ज्या सभेत नीलकंठशास्त्री आहेत, तेथेच रामजोशींचे कीर्तन ठेवले. ते जाणून रामजोशींनी यज्ञशास्त्राची जमेल तितकी माहिती गोळा केली, आणि त्या सभेत त्या माहितीचा उपयोग करून बसविलेल्या लावण्या कटिबंधाच्या चालीवर म्हटल्या. त्या ऐकून थत्तेशास्त्रींनी खुश होऊन आपल्या अंगावरची शाल रामजोशींना पांघरून त्यांचा गौरव केला.

रामजोशी उत्तरायुष्यात कविवर्य मोरोपंतांच्या उपदेशावरून अध्यात्मात रममाण झाले.

हजरजबाबी रामजोशी

लोकशाहीर राम जोशी शीघ्रकवी आणि हजरजबाबी म्हणून प्रसिद्ध होते. त्यांच्या शाहिरीची कीर्ती ऐकून दुसऱ्या बाजीराव पेशव्याने दरबारात राम जोशींचा फड ठेवला. पेशव्यांनी त्यांना मानाचा शिरपेच देऊन सत्कार केला. पण जाता जाता एक कोपरखळीही मारली. लहानपणापासून तमाशाचे वेड लागल्याने जोशीबुवा घरातून पळून जाऊन दलित वस्तीत रहायला गेले होते. तिथं हा बामण स्नान-संध्या काय करणार? त्यामुळे पेशवे म्हणाले, "जोशीबुवा संध्येतील चोवीस नावे तरी आता लक्षात आहेत काय?"

आता केशवाय नमः, नारायणाय नमः अशी संध्येतली चोवीस नावे सरळ म्हणून दाखवली तर त्यात शाहिराची शान काय? जोशीबुवांनी डफावर थाप मारली आणि सुरू केले :

केशवकरणी अद्भुत लीला नारायण तो कसा?

जयाचा सकल जनावर ठसा ।।

माधव महिमा अगाध गोडी, गोविंदाच्या रसा ।

पीत जा जीव होई थंडसा ।।

आणि अशाप्रकारे संध्येतली चोवीस नावे शाहिरी कवनात म्हणून दाखवली.

केशवकरणी अद्भुत लीला काव्याच्या उत्पत्तीबद्दल आणखी एक आख्यायिका जगन्नाथ रघुनाथ आजगांवकर यांनी आपल्या "महाराष्ट्रकविचरित्र" ग्रंथाच्या दुसऱ्या भागात दिलेली आहे. ती अशी की, "गावातील काही कुटाळ लोकांच्या सांगण्यावरून श्रीशंकराचार्यांनी संध्या म्हणावयाची आज्ञा केली, त्यावेळी केशवकरणी अद्भुत लीला ही चोवीस नावांची लावणी म्हणून दाखवून आचार्यांस संतोषित केले"

सन्मान आणि गौरव

• सांगली संस्थानचे अधिपती श्रीमंत चिंतामणराव आप्पासाहेब पटवर्धन यांनी रामजोशींचे कीर्तन ऐकून त्यांचा सत्कार केला होता.
• मोरोपंतांनी रामजोशींना ’कविप्रवर’ अशी पदवी दिली होती.
• एका सावकाराने रामजोश्यांचे कीर्तन ऐकून त्यांना पाच हजाराचा रोखा फाडून दिला.
• नीलकंठशास्त्री थत्ते नावाच्या पुण्यातील विद्वानाने रामजोशींना आपल्या अंगावरची शाल पांघरून त्यांचा गौरव केला.

रामजोशींचे प्रकाशित साहित्य

• रामजोशीकृत लावण्या, भाग १ व २. (संपादक : रा.श्री. गोंधळेकर)
• रामजोशीकृत लावण्या. - लावणी संग्रह (संपादक : शं.तु. शाळिग्राम)
• पेंढाऱ्यांचा आणि दुष्काळाचा पोवाडा - ऐतिहासिक पोवाडे खंड १. (संपादक : य.न. केळकर)
• पेशव्यांच्या शुक्रवारवाड्याचा पोवाडा - ऐतिहासिक पोवाडे खंड २. (संपादक य.न. केळकर)
• पुण्याचा पोवाडी/ब्राह्मणी राज्य जोरदार - ऐतिहासिक पोवाडे खंड १. (संपादक : य.न. केळकर)
• सुभद्रेचा पोवाडा. - तंतकवि तथा शाहीर (संपादक : य.न. केळकर)

रामजोशींचे अनुपलब्ध साहित्य

• मदालसा चंपू (संस्कृत ग्रंथ)
• रामाष्टक (स्तोत्र)
• श्लोक-आर्या-कटाव-पदे यांचा संग्रह

छंदोमंजिरी

छंदोमंजिरी हा काव्यरचनांवर लिहिलेला ग्रंथ रामजोशी यांच्या नावावर आहे. पण तो त्यांचा नसून कऱ्हाड येथील ज्योतिषी रामचंद्र दैवज्ञ यांचा आहे, असे पुढे सिद्ध झाले.

चरित्रग्रंथ

• कविराय राम जोशी (कादंबरी, लेखक - लक्ष्मीनारायण बोल्ली)
• महाराष्‍ट्राचे शिल्‍पकार - रामजोशी (लेखक : शिरीष गंधे; प्रकाशक : महाराष्ट्र सरकार)
• रामजोशी (लेखक : य.न. केळकर)
• रामजोशी चरित्रावर आणखी प्रकाश. - ऐतिहासिक पोवाडे खंड ३. (संपादक य.न. केळकर)
• रामजोशी सोलापूरकर, पंतांचे मित्रमंडळ, मोरोपंत चरित्र आणि काव्यविवेचन (ल.रा. पांगारकर)
• रामजोशी : मराठी शाहीर (श्री.म. वर्दे)
• यांशिवाय मराठी कवी आणि शाहीरांवर लिहिलेल्या अनेक पुस्तकांमध्ये रामजोशींनी अनेक पाने व्यापली आहेत.

चित्रपट

• शाहीर रामजोशी : व्ही.शांताराम यांनी काढलेला मराठी चित्रपट. त्यात मराठी गायक जयराम शिलेदार यांनी रामजोशींची भूमिका केली होती.