बार्बरा मॅकक्लिंटॉक

बार्बरा मॅकक्लिंटॉक (१६ जून, १९०२ - २ सप्टेंबर, १९९२) या एक अमेरिकन वैज्ञानिक आणि सायटोजेनेटिस्ट शास्त्रज्ञ होत्या. त्यांना १९८३ चे वैद्यकशास्त्रामधील नोबेल पुरस्काराने सन्मानित केले  गेले . मॅकक्लिनटॉक यांनी १९२७ मध्ये कॉर्नेल विद्यापीठातून वनस्पतिशास्त्रातून पीएचडी प्राप्त केली. तेथेच त्यांनी  मका सायटोजेनेटिक्सच्या विकासामध्ये त्यांच्या  कारकिर्दीची सुरुवात केली. १९२० च्या उत्तरार्धात मॅकक्लिंटॉक यांनी गुणसूत्रांचे आणि मक्याच्या पुनरुत्पादनादरम्यान ते कसे बदलतात याचा अभ्यास केला. तिने मका गुणसूत्रांच्या दृश्यासाठी तंत्र विकसित केले आणि अनेक मूलभूत अनुवांशिक कल्पना दर्शविण्यासाठी सूक्ष्मदर्शी विश्लेषणाचा वापर केला. त्या कल्पनांपैकी एक म्हणजे मेयोसिस दरम्यान क्रॉस-ओव्हर ओलांडून अनुवांशिक पुनर्संयोजन ही कल्पना होती - ही एक यंत्रणा ज्याद्वारे गुणसूत्र माहितीची देवाणघेवाण करते. गुणसूत्राच्या प्रदेशांना भौतिक वैशिष्ट्यांशी जोडताना मकासाठी त्यांनी  पहिला जेनेटिक मॅप तयार केला. अनुवांशिक माहितीच्या संवर्धनासाठी महत्त्वाच्या असलेल्या गुणसूत्रातील टेलोमेर आणि सेन्ट्रोमेअरची भूमिका त्यांनी  प्रदर्शित केली. त्यांना  क्षेत्रातील सर्वोत्कृष्ट म्हणून ओळखले गेले, प्रतिष्ठित फेलोशिप प्राप्त झाली आणि १९४४ मध्ये नॅशनल अकॅडेमि ऑफ सायन्सेसची सदस्य म्हणून निवड झाली.

१९४० आणि १९५० च्या दशकात मॅकक्लिनटॉकने प्रत्यारोपण शोधून काढले आणि हे दर्शवण्यासाठी वापरले की जीन शारीरिक वैशिष्ट्ये चालू किंवा बंद करण्यास जबाबदार आहे. मक्याच्या एका पिढीपासून पुढच्या पिढीपर्यंत अनुवांशिक माहितीचे सप्रेशन  आणि एक्सप्रेषण  स्पष्ट करण्यासाठी तिने सिद्धांत विकसित केले. त्यांच्या  संशोधनाच्या संशयामुळे आणि त्यातील परिणामांमुळे, त्यांनी  १९५३ मध्ये आपला डेटा प्रकाशित करणे थांबविले.

नंतर त्यांनी  दक्षिण अमेरिकेतून सायटोजेनेटिक्स आणि मक्याच्या जातीतील  एथनोबॉटनीचा विस्तृत अभ्यास केला. त्यांनी त्यांच्या मक्याच्या संशोधनातून दाखवलेली अनुवंशिक बदल आणि प्रथिने अभिव्यक्तीच्या यंत्रणेची पुष्टी म्हणून इतर वैज्ञानिकांनी १९६० आणि १९७० च्या दशकात चांगल्या प्रकारे समजून घेतले. त्यांच्या या  क्षेत्रातील योगदानाबद्दल १९८३ मध्ये त्यांना  अनुवांशिक स्थानांतरण शोधासाठी पुरस्कार देण्यात आला, शरीरविज्ञान किंवा औषधोपचारातील  नोबेल पुरस्कार मिळवणारी ती एकमेव महिला होती.

सन्मान आणि मान्यता

१९४७ मध्ये अमेरिकन असोसिएशन ऑफ युनिव्हर्सिटी वूमनकडून मॅक्लिंटॉक यांना अचिव्हमेंट  अवॉर्ड मिळाला. १९५९ मध्ये त्यांची   अमेरिकन कला आणि विज्ञान अकादमीची फेलो म्हणून निवड केली गेली. १९६७ मध्ये, मॅक्लिंटॉक यांना किम्बर अनुवंशशास्त्र पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले; तीन वर्षांनंतर त्यांना रिचर्ड निक्सन यांनी १९७० मध्ये नॅशनल मेडल ऑफ सायन्स प्रदान केले. विज्ञानातील राष्ट्रीय पदक मिळविणारी ती पहिली महिला होती. [ कोल्ड स्प्रिंग हार्बरने १९७३ मध्ये त्यांच्या  सन्मानार्थ इमारतीचे नाव ठेवले. १९७८  मध्ये त्यांना  लुई आणि बर्ट फ्रीडम फाउंडेशन पुरस्कार आणि लुईस एस रोझेन्स्टाईल पुरस्कार मिळाला. १९८१ मध्ये, त्या  मॅकआर्थर फाउंडेशन ग्रांटची पहिल्या प्राप्तकर्त्या  ठरल्या, आणि त्यांना  मूलभूत वैद्यकीय संशोधनासाठी अल्बर्ट लस्कर पुरस्कार,  मेडिसीन मधील वुल्फ पुरस्कार आणि अमेरिकेच्या जेनेटिक्स सोसायटीने थॉमस हंट मॉर्गन पदक प्रदान केले गेले. १९८२ मध्ये तिला "अनुवांशिक माहितीच्या उत्क्रांती आणि तिच्या अभिव्यक्तीच्या नियंत्रणा" या संशोधनासाठी कोलंबिया विद्यापीठातून लुईसा ग्रॉस हॉर्विझ पुरस्कार मिळाला.

विशेष म्हणजे, त्यांना १९८३ मध्ये फिजियोलॉजी किंवा मेडिसिनसाठी नोबेल पारितोषिक प्राप्त झाले, त्या  नोबेल पुरस्कार जिंकणारी पहिली अमेरिकन महिला होत्या. "मोबाइल अनुवांशिक घटक" शोधण्यासाठी नोबेल फाऊंडेशनने त्यांना हा पुरस्कार देण्यात आला होता.  जेव्हा तिला पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले तेव्हा स्वीडिश अकॅडमी ऑफ सायन्सेसने तिच्या वैज्ञानिक कारकिर्दीच्या संदर्भात तिची ग्रेगोर मेंडेलशी तुलना केली.