नीरा देसाई

नीरा देसाई (१९२५ - २५ जून, २००९) या भारतातील महिला अभ्यासाच्या नेत्यांपैकी एक होत्या. त्या प्राध्यापिका, संशोधक, शिक्षणतज्ज्ञ, राजकीय कार्यकर्त्या आणि सामाजिक कार्यकर्त्या म्हणून त्यांच्या योगदानासाठी त्या प्रसिद्ध होत्या. त्यांनी १९७४ मध्ये महिला अभ्यासासाठी प्रथम संशोधन केंद्र आणि ग्रामीण विकास केंद्राची स्थापना केली. १९५४ मध्ये त्या श्रीमती नाथीबाई दामोदर ठाकरसी महिला (एसएनडीटी) विद्यापीठात रुजू झाल्या आणि प्राध्यापिका आणि समाजशास्त्र विभागाच्या प्रमुख (पदव्युत्तर) म्हणून विविध प्रशासकीय संस्थांचा भाग होत्या.

नीरा देसाई
Indian woman
जन्म	१९२५
मृत्यू	२५ जून, २००९ (वय ८४) मुंबई, भारत
राष्ट्रीयत्व	भारत
जोडीदार	अक्षय रमणलाल देसाई (ल. १९४७)
अपत्ये	मिहीर देसाई

प्रारंभिक जीवन

नीरा देसाई यांचा जन्म १९२५ मध्ये एका गुजराती कुटुंबात झाला. ज्यांनी भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीत सहभाग घेतला आणि त्याला पाठिंबा दिला. नीरा देसाई स्वतः लहान वयातच स्वातंत्र्य चळवळीत सामील झाल्या. नंतर त्या इंदिरा गांधींनी स्थापन केलेल्या वानर सेनेचा (मंकी ब्रिगेड) भाग बनल्या. यामार्गे राजकीय संदेश आणि बंदी असलेल्या प्रकाशनांच्या भूमिगत प्रसारास मदत केली. नीराने त्यांचे प्राथमिक शिक्षण फेलोशिप स्कूलमध्ये केले. ती एक सह-शैक्षणिक संस्था आहे जी थिऑसॉफिस्ट विचारसरणीवर स्थापित झाली होती. १९४२ मध्ये त्यांनी एल्फिन्स्टन कॉलेजमध्ये प्रवेश घेतला. परंतु महात्मा गांधींच्या भारत छोडो ठरावाची दीक्षा घेतल्यानंतर स्वातंत्र्य चळवळीत भाग घेण्यासाठी त्यांनी लवकरच औपचारिक शिक्षण सोडले. नीरा यांनी १९४७ मध्ये अक्षय रमणलाल देसाई या सहकारी समाजशास्त्रज्ञाशी लग्न केले. अखेरीस त्यांचा अभ्यास पूर्ण करून, देसाई यांनी भारतीय स्वातंत्र्यानंतर लवकरच पदव्युत्तर शिक्षण पूर्ण केले. त्यांचा एमए प्रबंध आधुनिक भारतातील महिलांवर केंद्रित होता. (भक्ती चळवळीतील स्त्रियांचे विश्लेषण हा विषय होता, जो नंतर १९५७ मध्ये प्रकाशित झाला.

नीरा देसाई यांचे २५ जून २००९ रोजी मुंबईत निधन झाले.

व्यावसायिक कारकीर्द

नीरा देसाई यांच्या व्यावसायिक कार्यांमध्ये लैंगिक अभ्यास सुधारणे, अनेक धोरणात्मक शिफारशींद्वारे शैक्षणिक जीवनात व्यावहारिक अनुभव आणणे, नागरी समाज आणि शैक्षणिक अभ्यासक्रम यांच्यातील दुवे समजून घेणे आणि त्यांचा प्रचार करणे यावर लक्ष केंद्रित केले. खाली दिलेली यादी त्यांच्या कारकिर्दीत घेतलेल्या काही पदांची माहिती आहे.

• १९५४ - एसएनडीटी मध्ये सामील झाले
• १९६५ - समाजशास्त्रात पीएचडी पूर्ण केली
• १९७२ - भारतातील महिलांच्या स्थितीवरील समितीच्या सामाजिक कार्य दलाचे सदस्य म्हणून नियुक्ती.
• १९७५ - महिला अभ्यासासाठी संशोधन युनिटची स्थापना केली
• १९८२ - इंडियन असोसिएशन फॉर वुमेन्स स्टडीज (आय ए डब्ल्यु एस)च्या संस्थापक सदस्यांपैकी एक होत्या.
• १९८७ - अनौपचारिक क्षेत्रातील स्वयंरोजगार महिला आणि महिलांच्या राष्ट्रीय आयोगाच्या सदस्या बनल्या.
• १९८८ - स्पॅरो (स्त्रियांवरील संशोधनासाठी ध्वनी आणि चित्र संग्रह)च्या संस्थापक सदस्यांपैकी एक बनल्या.

उल्लेखनीय कामे

नीरा देसाई यांनी समाजशास्त्र, इतिहास आणि स्त्री-अभ्यास या विषयांवर इंग्रजी आणि गुजराती अशा दोन्ही भाषेत लेखन केले आहे. काही पुस्तकांची यादी खालील प्रमाणे आहे:

• नीरा देसाई, आधुनिक भारतातील स्त्री (१९५७; पुनरावृत्ती. बॉम्बे: व्होरा आणि कंपनी, १९७७)
• नीरा देसाई, द मेकिंग ऑफ अ फेमिनिस्ट, इंडियन जर्नल ऑफ जेंडर स्टडीज २ (१९९५)
• नीरा देसाई, ट्रॅव्हर्सिंग थ्रू जेंडर्ड स्पेस: इनसाइट्स फ्रॉम वुमेन्स नॅरेटिव्हज, सुजाता पटेल आणि कृष्णा राज (एडीएस), थिंकिंग सोशल सायन्स इन इंडिया: एसेस इन ऑनर ऑफ ॲलिस थॉर्नर (नवी दिल्ली: सेज, २००२). दुसरी आवृत्ती गुजरातीमध्ये १९९७ मध्ये प्रकाशित झाली.
• एन. देसाई आणि एस. गोगटे, ' प्रादेशिक भाषेतून समाजशास्त्राचे अध्यापन '
• नीरा देसाई, महिला आणि भक्ती चळवळ, कुमकुम संगारी आणि सुदेश वैद (एडीएस), महिला आणि संस्कृती (बॉम्बे: महिला अभ्यासासाठी संशोधन केंद्र, एसएनडीटी महिला विद्यापीठ, १९९४).