चालुक्य शिल्पस्थापत्य शैली
चालुक्य शिल्पस्थापत्य शैली ही इ.स.च्या ६ व्या व इ.स.च्या १२ व्या शतकांदरम्यान अस्तित्वात असलेल्या चालुक्य साम्राज्यात प्रचलित असलेली स्थापत्यशैली होती.
चालुक्य शिल्पस्थापत्य शैलीची देवालये उंच जोत्याची असतात. ९ ते १० फूट जोते ठेणयाचा प्रघातही या पद्धतीत होता. ही देवालये सामान्यपणे चौथऱ्यावर उभारली जातात. देवालयाची स्थापत्य रचना तारकाकृती किंवा अष्टभद्र आराखड्यावर आधारित असते. देवालयाचा छज्जा सरळ, जाड आणि रुंद ठेवण्याची पद्धत असते. चालुक्य शिल्पस्थापत्य कलापरंपरेत अनेक वैशिष्ट्ये आढळतात. या प्रकारच्या देवालयातील द्वारपट्टिका विशेषरीत्या अलंकारिक असतात. तेथे कलशपात्राची शिल्परचना असते. उंबरठ्यावर कीर्तिमुख असते. देवालयातील शिल्परचनेत अष्टदिक्पाल, सप्तमातृका शिल्प आदींचा समावेश असतो. अनेक देवळांतून समचतुष्कोनाकृती भौमितिक आकृत्यादेखील आढळतात.[१] उत्तर चालुक्य कलेचे टप्पे नांदेड, लातूर, उस्मानाबाद या दक्षिण मराठवाड्यातील जिल्ह्यांमध्ये दिसून येतात. या भागातील मंदिरे स्थापत्यदृष्ट्या उत्तर कर्नाटकातील मंदिरांशी मिळतीजुळती आहेत. त्यातील आकृतीशिल्पे स्तंभांच्या खांबांवर आणि मंडोवरावर असतात. महाकाय प्रतिहारमूर्ती गर्भगृहाच्या दाराच्या दुतर्फा आणि मूर्तिशिल्पे मंडपाच्या किंवा गर्भगृहाच्या बाह्यांगावर आढळतात. तुलापट आणि खांब यांना जोडणारी आधारशिल्पेही या मंदिरांमध्ये आढळतात. या शैलीतील मंदिरे बदामी,ऐहोळे व पटदक्ल येथेही आहेत.
महाराष्ट्र राज्याच्या बीड जिल्ह्यात धर्मापुरी येथील वामन आणि बली, राक्षसाला मारणारा विष्णू ही शिल्पे उत्तर चालुक्य शिल्पशैलीचे व्यवच्छेदक नमुने आहेत.[२] या कलापरंपरेतील मनुष्याकृतीशिल्पे चांगलीच गुबगुबीत आणि मांसल आहेत. शरीरावयांचा गुबगुबीतपणा इतका भरीव आहे, की शरीराचा सांगाडा सूचित करणारे अस्थिसंगत स्नायू आणि हाडांचा भाग या मांसल भागाखाली पुरेपूर झाकला गेला आहे. गुडघ्याचा भागही किंचित निमुळत्या फुगवट्याद्वारे दाखविण्यात आला आहे. गोलाकार आणि हनुवटी पुढे आलेल्या चेहऱ्यावरील डोळे, नाक आणि भरगच्च भुवयांखाली आलेले डोळेच काय ते दिसतात. स्त्रियांच्या बाबतीत त्यांचे स्तन व नितंबभाग फुगीर झालेला आढळतो. या मूर्ती होयसळ मूर्तिशिल्पांशी साधर्म्य दाखवीत असल्या तरी त्या होयसळ मूर्तिशिल्पाइतक्या मोहक नाहीत. मंदिराच्या बाह्यांगावरील अप्सरा आणि नायिका होयसळ काळातील लावण्यवतींशी साधर्म्य दाखवितात. या मूर्तींमध्ये वाद्ये वाजविणारी स्त्री, पक्षी व माकडाबरोबर खेळणाऱ्या स्त्रिया, प्रेमपत्र लिहिणारी स्त्री इत्यादी मूर्तिशिल्पांचा समावेश होतो.