ई साहित्य

लोक वाचत नाही ही बोंब वर्षानुवर्षे चालत असताना त्याचवेळी दुसरीकडे हळूहळू लाखो लोक साहित्याच्या एका वेगळ्या बंधाने बांधले जाऊ लागले आहेत. हा बंध आहे इ-साहित्याचा. "हे कसलं साहित्य?" असं म्हणून काहीजण नाक मुरडतील. पण इ-साहित्य हा दुर्लक्ष करण्यासारखा प्रकार राहिलेला नाही. आंतरजालामुळे (इंटरनेट) लाखो संगणक, करोडो मोबाईल एकमेकांशी जोडले गेले. गमभन, गुगल मराठीसारख्या Archived 2017-08-19 at the Wayback Machine. ॲप्समुळे संगणक, मोबाईलवर मराठी लिहिणं सुलभ झालं. एका साहित्यक्रांतीचा आरंभ झाला. मायबोली, मिसळपाव, ऐसी अक्षरे, मनोगतसारख्या साइट्सवरून जगभरातले मराठी लोक एकमेकांशी जोडले गेले. ब्लॉग्जचा उदय झाला. कथा, कविता, चारोळ्या, लेख, गजल आदी साहित्यप्रकारांचा रतीब पडायला सुरुवात झाली. स्वयंप्रकाशनाची सोय झाली, तशी प्रकाशकांना झारीतले शुक्राचार्य मानणाऱ्या लेखकांना हर्षवायू झाला. ऑर्कुट, फेसबुक, व्हॉट्सॲप, ट्विटर आलं. हौशी साहित्यिकांची प्रतिभा बहरली. यातूनच काही दर्जेदार लेखक, कवी उदयाला आले. आजच्या घडीला फेसबुक, व्हॉट्सॲपवर शेकडो साहित्यविषयक ग्रुप्स बनले आहेत. त्यातून रोज साहित्याचा भडीमार म्हणण्याइतपत पुरवठा होत असतो. त्यातील काही साहित्य खरोखरच दर्जेदार असतंही. फेसबुक, ब्लॉग्जवर लिहिणाऱ्या काही लेखकांना तर कधीकधी प्रतिथयश लेखकांना हेवा वाटेल एवढी प्रसिद्धी मिळते आहे. मराठीच्या इतर बोलींमध्ये (वऱ्हाडी, मालवणी, अहिराणी इ.) लिहिणारे सशक्त लेखकसुद्धा बाकीच्या वाचकांपर्यंत सुलभपणे पोहोचू लागले आहेत.

प्रयोग - विविध फेसबुक/व्हॉट्सॲप ग्रुप्समधून बरेच साहित्यविषयक कार्यक्रम, स्पर्धा, मार्गदर्शन,प्रयोग होत असतात. रहस्य व गूढकथांना वाहून घेतलेल्या धनंजय प्रसिद्ध दिवाळी अंकात छापून आलेली व्हॉट्सॲप खो कथा हे याचं उत्तम उदाहरण. या दिवाळी अंकाच्या लेखकांनी बनवलेल्या व्हॉट्सॲप ग्रुपमध्ये दोन लेखकांनी एकमेकांना खो देत (आळीपाळीने एकेक भाग लिहीत) ही कथा लिहिली होती.

ट्विटरवर एका पोस्टमध्ये जास्तीत १४० शब्द लिहिता येतात. ट्विटरवरदेखील कथा लिहिल्या जात आहेत. ट्विटर जनरेशन म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या आजच्या पिढीच्या वाचनसवयींचा प्रभाव इ-साहित्यावरदेखील पडतो आहे. ३०० शब्दांची कथा, शतशब्दकथा, सूक्ष्मकथा (मायक्रो टेल्स) अशा शब्दसंख्येच्या मर्यादेत कथा/लेख लिहिले जाऊ लागले आहेत.

नुकतंच रेणुका आर्ट्सतर्फे खुलं इ-साहित्य संमेलन सलग चौथ्या वर्षी फेसबुकवर भरलेलं असून यात १६ फेब्रुवारी, २०१७ ते २८ फेब्रुवारी, २०१७ दरम्यान विविध साहित्यविषयक उपक्रम राबविले जात आहेत. विविध मराठी संकेतस्थळांचे अंक, डिजिटल दिवाळी अंक, बुकगंगाचा ऑडियो दिवाळी अंक, प्रतिलिपी ॲप असेही काही उल्लेखनीय प्रयोग होत आहेत. गुटेनबर्ग डॉट कॉम हे इंग्रजीमध्ये बरीच दर्जेदार व प्रताधिकारमुक्त ई-साहित्य मोफत पुरवणारं संकेतस्थळ. मराठीत अशा संकेतस्थळाची उणीव आहे. पण त्या दिशेने प्रयत्न करणारी काही संकेतस्थळं मराठीत आहेत. महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळाच्या संकेतस्थळावर शेकडो इ-पुस्तकं इपब (.epub), पीडीएफ (.pdf) व मोबी (.mobi) अशा विविध स्वरूपात मोफत उपलब्ध आहेत. नेटभेट, ई-साहित्य प्रतिष्ठान, बुकगंगा, डेलीहंट अशीही उदाहरणं आहेत. ही पुस्तकं डाउनलोड करून तुमचा स्मार्टफोन, टॅबलेट किंवा संगणकावर वाचता येतात. या विविध फॉरमॅटमधील पुस्तकं वाचण्यासाठी त्या त्या प्रकारची रीडर ॲप्स (पीडीएफ रीडर, इपब रीडर, मोबी रीडर) डाउनलोड करावी लागतात. आणखी एक मार्ग म्हणजे किंडल बुक्स. तुमच्याकडे किंडल रीडर, फायर टॅबलेट असेल किंवा स्मार्टफोनवर किंडल ॲप स्थापित केलं, तर किंडल फॉरमॅटमधील पुस्तकंदेखील वाचता येतात. स्मार्टफोनवर इपब फॉरमॅटमधली पुस्तकं वाचण्याचा अनुभव कागदी पुस्तकं वाचण्याच्या बराच जवळपास जाणारा असतो. शिवाय फोनवर अक्षरं हवी तेवढी मोठी करता येतात. लहान अक्षरं वाचण्याचा त्रास वाचतो. मराठी पुस्तकांच्या बऱ्याच ॲप्सवर प्रताधिकारमुक्त पुस्तकं (ज्ञानेश्वर, तुकाराम, रामदास स्वामी, साने गुरुजी, सावरकर) उपलब्ध आहेत. काही इंग्रजी वाचनालयांमध्ये सदस्यांना ॲप्सद्वारे घरबसल्या ईपुस्तकं वाचण्याची सुविधा आहे. मराठी वाचनालयात सध्यातरी अशी सोय नाही. अलीकडेच मराठीतील काही प्रकाशकांनी एकत्र येऊन काढलेल्या मराठी रीडर ऍपवर त्यांच्या पुस्तकांसोबत काही मोफत पुस्तकदेखील मिळतील, असं त्यांनी म्हटलंय.