आवर्त सारणी

आवर्त सारणी (इंग्लिश: Periodic Table, पिरियॉडिक टेबल) ही रासायनिक मूलद्रव्यांना तक्त्याच्या रूपात दर्शवण्याची एक पद्धत आहे. मूलद्रव्यांना कोष्टकरूपात दाखवण्याच्या काही पद्धती जुन्या काळी प्रचलित होत्या (उदा. डोबेरायनरची त्रिके, न्यूलॅंडची अष्टके). या पद्धतींद्वारे केली जाणारी मांडणी सर्व ज्ञात मूलद्रव्यांना लागू करता येत नसे.

मेंडेलीव्हची आवर्त सारणी

मेंडेलीवची आवर्त सारणी (इ.स. १८७२ची आवृत्ती)

इ.स. १८६९ साली रशियन शास्त्रज्ञ दिमित्री मेंडेलीव याने प्रथम ही आवर्त सारणी आधुनिक पद्धतीने मांडली. मेंडेलीवने मूलद्रव्यांना त्यांच्या अणु-वस्तुमानाच्या चढत्या क्रमाने मांडले. त्यानंतर मेंडेलीवने मूलद्रव्यांची आडव्या ओळीत मांडणी करण्यास सुरुवात केली. जर त्याला आधी मांडलेल्या मूलद्रव्याशी साधर्म्य असलेले दुसरे मूलद्रव्य सापडले, तर ते त्याने नवीन ओळीत पहिल्या मूलद्रव्याच्या खाली मांडले. मेंडेलीव्हला अश्या सारणीतून मूलद्रव्यांच्या गुणधर्मांमधील आवर्तानुसारी कल ठळकपणे दाखवायचे होते. काळागणिक जसजशी नव्या मूलद्रव्यांची भर पडत गेली, तसतशी मेंडेलीव्हच्या मूळ सारणीची रचना वाढत वाढत बदलली गेली.

मेंडेलीव्हची आवर्त सारणी जरी तत्कालीन ज्ञात मूलद्रव्यांची मांडणी करण्यात यशस्वी ठरली, तरी कालांतराने, तिच्यामधील काही त्रुटी समोर आल्यात. उदा. एकाच मूलद्रव्याची विविध अणु-वस्तुमान असलेली समस्थानिके मेंडेलीव्हच्या आवर्त सारणीत विविध जागा घेतील, परंतु असे करणे अयोग्य आहे, कारण सगळ्या समस्थानिकांचे रासायनिक गुणधर्म सारखेच असतात.

आधुनिक आवर्त सारणी

इ.स. १९१३ मध्ये हेनरी मोस्ले या ब्रिटिश शास्त्रज्ञाने असे शोधून काढले की, अणुवस्तुमान हा मूलद्रव्यांचा मूलभूत गुणधर्म नसून, तो अणुअंक हा आहे. मोस्लेने मेंडेलीव्हच्या सारणीत अणुअंकानुसार मूलद्रव्यांची फेरमांडणी केली आणि आज वापरली जाणारी आधुनिक आवर्त सारणी तयार केली.

आवर्त सारणी

वर्तुळाकार आवर्त सारणी. मध्यभागी दिमित्री मेंडेलीवचा चेहेरा कोरलेला आहे

दिमित्री मेंडेलीव

आवर्त सारणी - मूलद्रव्ये

संकेत कोषात ९२ मूलद्रव्यांची नावे दिलेली आहेत. ट्रान्सलिटरल फाऊंडेशनने मूलद्रव्यांची मराठी आवर्त सारणी बनवली आहे.

	अणुवस्तुमान / अणुअंक	संकेतचिन्ह	इंग्रजी मूलद्रव्य	मराठी मूलद्रव्य	समाईक ऑक्सिडीभवन स्थिति
	१	उ [H]	hydrogen	हायड्रोजन	±1
	२	या [He]	helium	हेलियम	0
	३	ल [Li]	lithium	लिथिअम	+1
	४	वि [Be]	beryllium	बेरिलीम	+2
	५	टा [B]	boron	बोरॉन	+3
	६	प्रां [C]	carbon	कोळसा(कार्बन)	±4
	७	भू [N]	nitrogen	नायट्रोजन	−3
	८	जा [O]	oxygen	प्राणवायू,ऑक्सिजन	−2
	९	त [F]	fluorine	फ्लूओरीने	−1
	१०	शि [Ne]	neon	शिथिराति	0
	११	क्षा [Na]	sodium	क्षारातु	+1
	१२	भ्रा [Mg]	magnesium	भ्राजातु	+2
	१३	स्फ [Al]	aluminum	स्फटयातु	+3
	१४	सै [Si]	silicon	सैकता	±4
	१५	भा [P]	phosphorus	भास्वर	−3
	१६	शु [S]	sulfur	शुल्वारि	−2
	१७	नी [Cl]	chlorine	नीरजी	−1
	१८	मं [Ar]	argon	मंदाति	0
	१९	द [K]	potassium	दहातु	+1
	२०	चू [Ca]	calcium	चूर्णातु	+2
	२१	स्तो [Sc]	scandium	स्तोकातु	+3
	२२	रं [Ti]	titanium	रंजातु	+4,3,2
	२३	रो [V]	vanadium	रोचातु	+5,2,3,4
	२४	व [Cr]	chromium	वर्णातु	+3,2,6
	२५	लो [Mn]	manganese	लोहक	+2,3,4,6,7
	२६	अ [Fe]	iron	अयस्	+3,2
	२७	के [Co]	cobalt	केत्वातु	+2,3
	२८	रू [Ni]	nickel	रूपक	+2,3
	२९	ता [Cu]	copper	ताम्र	+2,1
	३०	कु [Zn]	zinc	कुप्यातु	+2
	३१	द्र [Ga]	gallium	द्रवातु	+3
	३२	सि [Ge]	germanium	सिकातु	+4,2
	३३	ने [As]	arsenic	नेपाली	±3,+5
	३४	मे [Se]	selenium	मेचाग्नि	+4,−2,+6
	३५	दु [Br]	bromine	दुराघ्री	±1,+5
	३६	ली [Kr]	krypton	लीनाति	0
	३७	दी [Rb]	rubidium	दीपातु	+1
	३८	शो [Sr]	strontium	शोणातु	+2
	३९	भृ [Y]	yttrium	भृशला	+3
	४०	गो [Zr]	zirconium	गोमेदातु	+4
	४१	का [Nb]	niobium	काशातु	+5,3
	४२	सं [Mo]	molybdenum	संवर्णातु	+6,3,5
	४३	चे [Tc]	technetium	चेष्टातु	+7,4,6
	४४	नक [Ru]	ruthenium	नक्षरातु	+4,3,6,8
	४५	ना [Rh]	rhodium	नाम्लातु	+3,4,6
	४६	नी [Pd]	palladium	निचूषातु	+2,4
	४७	रज [Ag]	silver	रजत	+1
	४८	मृ [Cd]	cadmium	मृज्यातु	+2
	४९	नै [In]	indium	नैलातु	+3
	५०	त्र [Sn]	tin	त्रपु	+4,2
	५१	अं [Sb]	antimony	अंजन	+3,5
	५२	वं [Te]	tellurium	वंगक	+4,6,−2
	५३	जं [I]	iodine	जंबुकी	−1,+5,7
	५४	को [Xe]	xenon	कोटयाति	0
	५५	द्यु [Cs]	cesium	द्युतातु	+1
	५६	ह [Ba]	barium	हर्यातु	+2
	५७	सु [La]	lanthanum	सुजारला	+3
	५८	पु [Ce]	cerium	पुष्कला	+3,4
	५९	श्या [Pr]	praseodymium	श्यामला	+3,4
	६०	आ [Nd]	neodymium	आपीतला	+3
	६१	पि [Pm]	promethium	पिविरला	+3
	६२	धू [Sm]	samarium	धूसरला	+3,2
	६३	किं [Eu]	europium	किंविरला	+3,2
	६४	यो [Gd]	gadolinium	योनिला	+3
	६५	इ [Tb]	terbium	इद्‌‍भृशला	+3,4
	६६	चु [Dy]	dysprosium	चुम्बला	+3
	६७	पां [Ho]	holmium	पांडुला	+3
	६८	र [Er]	erbium	रक्तला	+3
	६९	व्या [Tm]	thulium	व्याहरिला	+3,2
	७०	श्वे [Yb]	ytterbium	श्वेतला	+3,2
	७१	निर्व [Lu]	lutetium	निर्वर्णला	+3
	७२	गा [Hf]	hafnium	गावातु	+4
	७३	स [Ta]	tantalum	सहातु	+5
	७४	च [W]	tungsten	चण्डातु	+6,4
	७५	बा [Re]	rhenium	बाष्पातु	+7,4,6
	७६	गु [Os]	osmium	गुर्वातु	+4,6,8
	७७	घ [Ir]	iridium	घनातु	+4,3,6
	७८	म [Pt]	platinum	महातु	+4,2
	७९	स्व [Au]	gold	स्वर्ण	+3,1
	८०	पा [Hg]	mercury	पारद	+2,1
	८१	सितु [Tl]	thallium	सिक्ष्यातु	+1,3
	८२	सी [Pb]	lead	सीस	+2,4
	८३	भि [Bi]	bismuth	भिदातु	+3,5
	८४	तो [Po]	polonium	तोयातु	+4,2
	८५	ला [At]	astatine	लावणी
	८६	तै [Rn]	radon	तैजसाति	0
	८७	क्षु [Fr]	francium	क्षुद्रातु	+1
	८८	ते [Ra]	radium	तेजातु	+2
	८९	ए [Ac]	actinium	एजातु	+3
	९०	ह्र [Th]	thorium	ह्रसातु	+4
	९१	प्रै [Pa]	protactinium	प्रैजातु	+5,4
	९२	कि [U]	uranium	किरणातु	+6,3,4,5
	९३	Np	neptunium	neptunium	+5,3,4,6
	९४	Pu	plutonium	plutonium	+4,3,5,6
	९५	Am	americium	americium	+3,4,5,6
	९६	Cm	curium	curium	+3
	९७	Bk	berkelium	berkelium	+3,4
	९८	Cf	californium	californium	+3
	९९	Es	einsteinium	einsteinium	+3
	१००	Fm	fermium	fermium	+3
	१०१	Md	mendelevium	mendelevium	+3,2
	१०२	No	nobelium	nobelium	+2,3
	१०३	Lr	lawrencium	lawrencium	+3
	१०४	Rf	rutherfordium	rutherfordium
	१०५	Db	dubnium	dubnium
	१०६	Sg	seaborgium	seaborgium
	१०७	Bh	bohrium	bohrium
	१०८	Hs	hassium	hassium
	१०९	Mt	meitnerium	meitnerium
	११०	Ds	darmstadtium	darmstadtium
	१११	Rg	roentgentium	roentgentium
	११२	Cn	copernicum	copernicum
	११३	Uut	ununtrium	ununtrium
	११४	Fl	flerovium	flerovium
	११५	Uup	ununpentium	ununpentium
	११६	Lv	livermorium	livermorium
	११७	Uus	ununseptium	ununseptium
	११८	Uuo	ununoctium	ununoctium

मूलद्रव्य विषयावरील पुस्तके

• आवर्त सारणी व मूलद्रव्यांची दुनिया (डाॅ. व्ही.एन. शिंदे)

हे सुद्धा पहा

मूलद्रव्य