वित्त मंत्रालय (भारत)

वित्त मंत्रालय हे भारताच्या अर्थव्यवस्थेशी संबंधित भारत सरकारमधील एक मंत्रालय आहे, जे भारतीय कोषागार विभाग म्हणून काम करते. विशेषतः, ते कर आकारणी, आर्थिक कायदे, वित्तीय संस्था, भांडवली बाजार, केंद्र आणि राज्य वित्त आणि केंद्रीय अर्थसंकल्प यांच्याशी संबंधित आहे.

अर्थ मंत्रालय हे भारतीय महसूल सेवा, भारतीय लेखापरीक्षण आणि लेखा सेवा, भारतीय आर्थिक सेवा आणि भारतीय नागरी लेखा सेवा या चार केंद्रीय नागरी सेवांचे सर्वोच्च नियंत्रण प्राधिकरण आहे. भारतीय खर्च आणि व्यवस्थापन खाते सेवा या केंद्रीय कार्यक्षमतेच्या सेवेपैकी एक सर्वोच्च नियंत्रण प्राधिकरण देखील आहे.

इतिहास

आरके षणमुखम चेट्टी हे स्वतंत्र भारताचे पहिले अर्थमंत्री होते . त्यांनी २६ नोव्हेंबर १९४७ रोजी स्वतंत्र भारताचा पहिला अर्थसंकल्प सादर केला.

आर्थिक व्यवहार विभाग

आर्थिक व्यवहार विभाग ही देशाची आर्थिक धोरणे आणि आर्थिक व्यवस्थापनाच्या देशांतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय पैलूंवर परिणाम करणारे कार्यक्रम तयार आणि देखरेख करण्यासाठी केंद्र सरकारची संस्था आहे. या विभागाची प्रमुख जबाबदारी म्हणजे संसदेत केंद्रीय अर्थसंकल्प तयार करणे आणि सादर करणे आणि राष्ट्रपती राजवट आणि केंद्रशासित प्रदेश प्रशासनातील राज्य सरकारांसाठीचे अंदाजपत्रक तयार करणे होय. इतर मुख्य कार्ये समाविष्ट आहेत:

• वित्तीय धोरण आणि सार्वजनिक वित्त, महागाई, सार्वजनिक कर्ज व्यवस्थापन आणि स्टॉक एक्सचेंजसह भांडवली बाजाराच्या कामकाजाशी संबंधित समस्यांसह समष्टि अर्थशास्त्र धोरणे तयार करणे आणि त्यांचे निरीक्षण करणे. या संदर्भात, ते कर आकारणी, बाजारातील कर्जे आणि छोट्या बचतींचे एकत्रीकरण याद्वारे अंतर्गत संसाधने वाढवण्याचे मार्ग आणि साधने पाहते;
• बहुपक्षीय आणि द्विपक्षीय अधिकृत विकास सहाय्य, परदेशातील सार्वभौम कर्ज, विदेशी गुंतवणूक आणि देय संतुलनासह परकीय चलन संसाधनांचे निरीक्षण करून बाह्य संसाधनांचे निरीक्षण आणि उभारणी;
• बँक नोटा आणि विविध मूल्यांच्या नाण्यांचे उत्पादन, टपालखात्याचा स्टेशनरी, टपालखात्याचा मुद्रांक; आणि भारतीय आर्थिक सेवा (IES)चे संवर्ग व्यवस्थापन, कारकीर्द नियोजन आणि प्रशिक्षण.

परकीय गुंतवणूक प्रोत्साहन मंडळ (FIPB), अर्थ मंत्रालयाच्या आर्थिक व्यवहार विभागात स्थित, ही एक आंतर-मंत्रालयीय संस्था होती, जी FDI प्रस्तावांवर प्रक्रिया करण्यासाठी आणि सरकारच्या मंजुरीसाठी शिफारसी करण्यासाठी जबाबदार होती. वित्तमंत्री अरुण जेटली यांनी २०१७-२०१८ च्या लोकसभेतील अर्थसंकल्पीय भाषणात घोषित केल्यानुसार FIPB आता रद्द करण्यात आले आहे.

खर्च विभाग

खर्च विभाग हा केंद्र सरकारमधील सार्वजनिक वित्तीय व्यवस्थापन प्रणाली (PFMS) आणि राज्याच्या वित्ताशी संबंधित बाबींवर देखरेख ठेवणारा विभाग आहे. विभागाच्या प्रमुख क्रियाकलापांमध्ये प्रमुख योजना/प्रकल्पांचे पूर्व-मंजुरी मूल्यांकन (योजना आणि योजनाेतर दोन्ही खर्च), राज्यांना हस्तांतरित केलेल्या केंद्रीय अर्थसंकल्पीय संसाधनांचा मोठा भाग हाताळणे, वित्त आणि केंद्रीय वेतन आयोगाच्या शिफारशींची अंमलबजावणी यांचा समावेश होतो., आर्थिक सल्लागारांसोबत इंटरफेसद्वारे केंद्रीय मंत्रालये/विभागांमधील खर्च व्यवस्थापनावर देखरेख करणे आणि लेखापरीक्षण टिप्पण्या/निरीक्षण, केंद्र सरकारचे लेखे तयार करणे, कर्मचारी व्यवस्थापनाच्या आर्थिक पैलूंचे व्यवस्थापन याद्वारे आर्थिक नियम/विनियम/आदेशांचे प्रशासन. केंद्र सरकारमध्ये, सार्वजनिक सेवांच्या किंमती आणि किमतींवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी केंद्रीय मंत्रालये/विभागांना मदत करणे, संस्थात्मक री-इंजिनिअरिंगला स्टाफिंग पॅटर्न आणि O&M अभ्यासांचे सखोल पुनरावलोकन आणि सार्वजनिक खर्चाचे आउटपुट आणि परिणाम ऑप्टिमाइझ करण्यासाठी सिस्टम आणि प्रक्रियांचे पुनरावलोकन करण्यात मदत करणे. मंत्रालयाच्या संसदेशी संबंधित कामांसह वित्त मंत्रालयाशी संबंधित प्रकरणांमध्येही विभाग समन्वय साधत आहे. विभागाचे प्रशासकीय नियंत्रण राष्ट्रीय वित्तीय व्यवस्थापन संस्था (NIFM), फरीदाबाद आहे.

खर्च विभागाला वाटप केलेला व्यवसाय त्याच्या आस्थापना विभाग, योजना वित्त I आणि II विभाग, वित्त आयोग विभाग, कर्मचारी तपासणी युनिट, खर्च लेखा शाखा, लेखा नियंत्रक आणि केंद्रीय पेन्शन लेखा यांद्वारे केला जातो.

डॉ.टी.व्ही.सोमनाथन हे या विभागाचे विद्यमान सचिव आहेत.

महसूल विभाग

महसूल विभाग सचिव (महसूल)च्या संपूर्ण निर्देश आणि नियंत्रणाखाली कार्य करतो. हे केंद्रीय प्रत्यक्ष कर मंडळ (CBDT) आणि केंद्रीय अप्रत्यक्ष कर आणि सीमा शुल्क मंडळ (CBIC) या दोन वैधानिक मंडळांद्वारे सर्व प्रत्यक्ष आणि अप्रत्यक्ष केंद्रीय करांशी संबंधित प्रकरणांवर नियंत्रण ठेवते. प्रत्येक मंडळाचे अध्यक्ष अध्यक्ष असतात जे भारत सरकारचे पदसिद्ध विशेष सचिव (सचिव स्तर) देखील असतात. सर्व प्रत्यक्ष करांच्या आकारणी आणि संकलनाशी संबंधित बाबी CBDT द्वारे पाहिल्या जातात तर GST, सीमा शुल्क, केंद्रीय उत्पादन शुल्क आणि इतर अप्रत्यक्ष करांची आकारणी आणि संकलन या CBICच्या कक्षेत येतात. केंद्रीय महसूल मंडळ कायदा, 1963 अंतर्गत दोन्ही मंडळांची स्थापना करण्यात आली. सध्या, सीबीडीटीचे सहा सदस्य आहेत आणि सीबीआयसीचे पाच सदस्य आहेत. सदस्य भारत सरकारचे पदसिद्ध सचिव देखील आहेत. CBDTचे सदस्य खालीलप्रमाणे आहेत.

1. सदस्य (आयकर)
2. सदस्य (कायदे आणि संगणकीकरण)
3. सदस्य (महसूल)
4. सदस्य (कर्मचारी आणि दक्षता)
5. सदस्य (तपास)
6. सदस्य (लेखापरीक्षण आणि न्यायिक)

आर्थिक सेवा विभाग

वित्तीय सेवा विभाग विविध सरकारी संस्था आणि खाजगी कॉर्पोरेशनद्वारे प्रदान केलेल्या बँका, विमा आणि वित्तीय सेवांचा समावेश करतो. यात पेन्शन सुधारणा आणि औद्योगिक वित्त आणि सूक्ष्म, लघु आणि मध्यम उद्योग देखील समाविष्ट आहेत. त्यातून प्रधानमंत्री जन धन योजना सुरू झाली.