स्वाध्याय

स्वाध्याय ही एक संस्कृत संज्ञा आहे ज्याचा अर्थ स्व-अध्ययन आणि विशेषतः वेद आणि इतर पवित्र ग्रंथांचे पठण असा होतो. ही अनेक अर्थांसह एक व्यापक संकल्पना देखील आहे.^[१] हिंदू धर्माच्या विविध शाळांमध्ये, स्वाध्याय हा एक नियम (सद्गुणी पालन) आहे जो आत्मनिरीक्षण आणि "स्वतःचा अभ्यास" दर्शवितो.^[२]

ऋग्वेद हस्तलिखित, देवनागरी लिपीतील संस्कृत, भारत, १९व्या शतकाच्या सुरुवातीला

व्युत्पत्ती, अर्थ आणि वापर संपादन

स्वाध्याय हा स्व (स्व) + अध्याय (अध्याय) यांनी बनलेला एक मिश्रित संस्कृत शब्द आहे. अध्याय म्हणजे "धडा, व्याख्यान, अध्याय; वाचन". स्व म्हणजे "स्वतःचा, स्वतःचा, स्वतःचा, मानवी आत्मा".म्हणून, स्वाध्यायचा शाब्दिक अर्थ "स्वतःचे वाचन, धडा" असा होतो.

स्वाध्याय हा देखील (स्वा) + ध्याय (ध्याय) यांनी बनलेला एक मिश्रित संस्कृत शब्द आहे. ध्यान म्हणजे "ध्यान करणे". अध्याय आणि ध्यायाचे मूळ "ध्याय" (मध्य) आहे ज्याचा अर्थ "ध्यान, चिंतन, विचार करणे" आहे. स्वाध्याय या शब्दाचा अर्थ "चिंतन, ध्यान, स्वतःचे प्रतिबिंब" किंवा फक्त "स्वतःचा अभ्यास करणे" असा होतो.

प्राचीन साहित्यातील स्वाध्याय संपादन

उपनिषद संपादन

तैत्तिरीय उपनिषदातील स्तोत्र १.९.१ वास्तविकता (ष्ट), सत्य (सत्य), आत्मसंयम (दमह), चिकाटी (तप), शांतता आणि आंतरिक शांती (समास), इतरांशी संबंध, कुटुंब, पाहुणे (प्रजा, प्रजना, मानुष, अतिथी) आणि सर्व विधी (अग्नया, अग्निहोत्रम).

तैत्तिरीय उपनिषद, तथापि, श्लोक १.९.१ मध्ये जोडते की, शिकण्याच्या स्वाध्याय प्रक्रियेच्या सद्गुणांसह, एखाद्याने शिकलेल्या गोष्टी शिकवल्या पाहिजेत आणि सामायिक केल्या पाहिजेत.[23] हे गंभीरानंद द्वारे अनुवादित "स्वाध्यायप्रवाचने सीए" या वाक्यांशाद्वारे व्यक्त केले गेले आहे

श्लोक १.११.१ मध्ये, विद्यार्थ्याच्या शिक्षणाचा शेवटचा अध्याय, तैत्तिरीय उपनिषद आठवण करून देतो,

सत्यवंद । धर्माचेर । स्वाध्यायान्माप्रमदः ।

सत्य बोला, धर्माचे पालन करा, स्वाध्याय कधीही थांबवू नका.—

तैत्तिरीय उपनिषद, 1.11.1-2

स्वाध्यायाचा सर्वात जुना उल्लेख तैत्तिरीय आरण्यक 2.15 मध्ये आढळतो: "स्वाध्यायो-अध्येताव्यह" ("स्वाध्यायाचा सराव केलाच पाहिजे"). सत्पथ ब्राह्मण देखील त्याची पुनरावृत्ती करतात.

संदर्भ संपादन

^ For compound derivation as स्व + अध्यायः and meanings of svādhyāya as "1. self-recitation, muttering to one-self. -2. study of the Vedas, sacred study, perusal of sacred books. -3. the Veda itself. -4. a day on which sacred study is enjoined to be resumed after suspension." see: Apte 1965, p. 1016, right column.
^ Sharda Nandram (2010), Synchronizing Leadership Style with Integral Transformational Yoga Principles, In Spirituality and Business (Editors: Nandram and Borden), Springer Berlin Heidelberg, ISBN 978-3-642-02660-7, pages 183-203

[1] For compound derivation as स्व + अध्यायः and meanings of svādhyāya as "1. self-recitation, muttering to one-self. -2. study of the Vedas, sacred study, perusal of sacred books. -3. the Veda itself. -4. a day on which sacred study is enjoined to be resumed after suspension." see: Apte 1965, p. 1016, right column.

[2] Sharda Nandram (2010), Synchronizing Leadership Style with Integral Transformational Yoga Principles, In Spirituality and Business (Editors: Nandram and Borden), Springer Berlin Heidelberg, ISBN 978-3-642-02660-7, pages 183-203

[१]

[२]