संगणक नेटवर्क

संगणक नेटवर्क

संगणक नेटवर्किंग संबंधित काही संज्ञांचे अर्थ समजून घेणे आवश्यक आहे.

सामान्य नेटवर्किंग टर्म

नोड - Node:

नोड - Node

• नेटवर्क मधील प्रत्येक उपकरणाला नोड म्हणतात.
• हे नोड एखादा काँप्यूटर, लॅपटॉप, प्रिंटर किंवा इतर कोणतेही इनपुट अथवा आऊटपुट उपकरण असू शकते.

---

होस्ट -Host:

• नेटवर्क होस्ट हे नेटवर्कला जोडलेले एक काँप्यूटर किंवा इतर उपकरण असते.
• नेटवर्क होस्ट नेटवर्कमधील वापरकर्त्यांना किंवा इतर नोड्सना रिसोर्सेस, सर्व्हिसेस आणि ॲप्लकेशन्स पुरवितात.

---

नेटवर्क इंटरफेस कार्ड - Network Interface Card (NIC):

नेटवर्क इंटरफेस कार्ड - Network Interface Card (NIC)

नेटवर्क इंटरफेस कार्ड काँप्यूटरमध्ये इन्स्टॉल केलेले एक सर्किट बोर्ड किंवा कार्ड असते.

---

नेटवर्क ऑपरेटिंग सिस्टिम Network operating system (NOS):

• ही ऑपरेटिंग सिस्टिम नेटवर्कमधील सर्व कॉम्प्यूटर्सचे कार्य सांभाळते.
• हिची रचना सर्व्हरवर चालविण्यासाठी बनवली गेली आहे आणि सर्व्हरला डेटा मॅनेज करणे, यूझर, ग्रुप, सिक्युरिटी, ॲप्लिकेशन आणि इतर नेटवर्कचे कार्य व्यवस्थापित करण्यासाठी सक्षम करते.

---

लोकल एरिया नेटवर्क LAN (Local Area Network):

LANtopo

• लोकल एरिया नेटवर्क (लॅन) हे काँप्यूटर नेटवर्क मीडिया वापरून, घर, शाळा, संगणक प्रयोगशाळा, किंवा एखाद्या इमारतीतील कार्यालय अशा मर्यादित परिसरातील काँप्यूटरला इंटरकनेक्ट करते.

---

वाईड एरिया नेटवर्क (वॅन)- WAN (Wide Area Network):

WAN1

• वाईड एरिया नेटवर्क (वॅन) मध्ये व्यापक क्षेत्र समाविष्ट केलेले असते, जसे महानगर प्रदेश, राष्ट्रीय किंवा आंतरराष्ट्रीय सीमा ओलांडणारे कोणतेही दूरसंचार नेटवर्क. हे भाड्याच्या दूरसंचार लाइन्सचा वापर करतात.

---

प्रोटोकॉल -Protocol:

प्रोटोकॉल हा नेटवर्कमधील उपकरणे एकमेकांशी ज्या प्रकारे संवाद साधतील त्याचे नियम व मानदंड यांचा संच आहे.

---

इंटरनेट प्रोटोकॉल- IP (Internet Protocol):

• इंटरनेट प्रोटोकॉल हा इंटरनेट प्रोटोकॉल सूटमधील एक प्रमुख प्रोटोकॉल आहे. तो नेटवर्कच्या सीमा ओलांडून डाटा रिले करण्यासाठी वापरला जातो.
• याचे राऊटिंग फंक्शन इंटरनेटवर्किंगला सक्षम करते आणि इंटरनेटची स्थापना करते.

---

ट्रान्समिशन कंट्रोल प्रोटोकॉल- TCP (Transmission Control Protocol):

• ट्रान्समिशन कंट्रोल प्रोटोकॉल हा नेटवर्क कम्युनिकेशन प्रोटोकॉल आहे. तो इंटरनेटवर डाटा पॅकेट पाठवतो.
• टीसीपी हा ओएसआय लेअरमधील ट्रान्सपोर्ट लेअर प्रोटोकॉल आहे.

---

फाईल ट्रान्सफर प्रोटोकॉल - FTP (File Transfer Protocol):

फाईल ट्रान्सफर प्रोटोकॉल (FTP) हा स्टँडर्ड नेटवर्क प्रोटोकॉल आहे. तो काँप्यूटरमधील फाईल, टीसीपी बेस्ड नेटवर्कमधील (उदा० इंटरनेटमधील) एका होस्टकडून दुसऱ्या होस्टकडे पाठवतो.

---

11) डोमेन नेम सिस्टीम -DNS (Domain Name System):

डोमेन नेम सिस्टीम -DNS (Domain Name System)

• डोमेन नेम सिस्टिम ही इंटरनेटला किंवा खाजगी नेटवर्कला जोडलेल्या काँप्यूटर, सर्व्हिस किंवा इतर संसाधनासाठी वापरली जाणारी नामांकन सिस्टिम आहे.
• डीएनएस ही इंटरनेट डोमेन आणि होस्टनेमला त्यांच्या आयपीमध्ये अनुवादित करते.
• डीएनएस ही वेब ब्राऊझरमध्ये टाईप केलेल्या नावाला ती साईट होस्ट करत असलेला वेब सर्व्हरच्या आयपी ॲड्रेसमध्ये आपोआप रूपांतरित करते.
• डोमेन नेम सिस्टिमच्या मदतीने google वर वेबसाईट दर्शवण्यासाठी ती वेबसाईट होस्ट केलेली असणे गरजेचे आहे.जर वेबसाईट होस्ट केलेली नसेल तर सबंधित वेबसाईट मध्ये आपल्याला कोणतीही माहिती दिसणार नाही.

---

कॉम्प्यूटर नेटवर्क

• काँप्यूटर नेटवर्क म्हणजे संसाधने शेअरिंग करण्याच्या हेतूने एकत्र जोडलेले काँप्यूटर आणि काँप्यूटरसंबंधित उपकरणे यांचा संच.
• काँप्यूटर नेटवर्कमधील मीडिया हा वायर्ड किंवा वायरलेस असू शकतो.

---

नेटवर्किंग फायदे

• वापरकर्ते नेटवर्कच्या इतर वापरकर्त्यांसह संप्रेषण (ईमेल पाठवणे, गप्पा करणे, संदेश पाठवणे) करू शकतात.
• विविध प्रकारची कामे करण्यासाठी नेटवर्कशी वेगवेगळ्या प्रकारचे संगणक जोडले जाऊ शकतात.
• नेटवर्कवर वापरकर्त्यांना जोडणे केवळ एकट्या यंत्रापेक्षा सोपे होऊ शकते. नवीन वापरकर्त्यासाठी आवश्यक परवानग्या आणि प्रवेश अधिकारांसह सर्व्हरवर खाते तयार केले जाऊ शकते.
• नवीन उपकरणे नेटवर्कशी जोडली जाऊ शकतात आणि नेटवर्कपासून डिस्क प्रतिमेची प्रतिलिपी केली जाऊ शकते. ती आधीच तयार केलेले सर्व सेटिंग्ज योग्य आहेत याची खात्री करते.
• डेटा समाईक केला जाऊ शकतो, ह्यामुळे कदाचित डेटा दुप्पट होणे टाळू शकते.
• वापरकर्त्यांना नेटवर्कवरील हार्ड ड्राईव्हवरील प्रवेश किंवा थेट सर्व्हरशी कनेक्ट केले जाऊ शकते.
• संसाधने (प्रिंटर, स्कॅनर) नेटवर्कवर समाईक केले जाऊ शकतात.
• यामुळे एखाद्या यंत्रातील आवश्यक अशा साधनांची संख्या कमी होते.
• बॅक-अप आणि व्हायरस-चेकिंगसारख्या नियमित देखरेखीच्या कामांना वापरकर्त्यांच्या हातून बाहेर काढता येते.
• संपूर्ण सर्व्हरवरून हे कार्यप्रदर्शन करून, प्रशासक असे कार्य पूर्ण केल्याचे सुनिश्चित करू शकतात.
• एकापेक्षा जास्त प्रतींची गरज कमी करून ॲप्लिकेशन्स सर्व्हरवर साठवून ठेवता येऊ शकतात.

नेटवर्कचे वर्गीकरण: Types of Networks:

साधारणपणे नेटवर्कचे वर्गीकरण त्यांच्या भौगोलिक व्याप्तीवरून होते -

1) लोकल एरिया नेटवर्क - LAN (Local Area Network):

LANtopo

• लोकल एरिया नेटवर्क (लॅन) हे घर, शाळा, प्रयोगशाळा, किंवा एकाच इमारतीतील कार्यालय अशा मर्यादित परिसरातील काँप्यूटर नेटवर्क आहे.
• लॅन हा अंतिम वापरकर्त्यांच्या दरम्यान संसाधने शेअर करण्याचा एक उपयुक्त मार्ग आहे.
• प्रिंटर, फाईल सर्व्हर, स्कॅनर आणि इंटरनेटसारखी संसाधने काँप्यूटरवर शेअर करणे अधिक सोपे आहे.
• लॅन हे वायर्ड किंवा वायरलेस किंवा एकाच वेळी दोन्ही फॉर्ममध्ये असू शकते.
• ईथरनेट हे सर्वात लोकप्रिय लोकल एरिया नेटवर्किंग प्रोटोकॉल आहे.

---

2) मेट्रोपॉलीटन एरिया नेटवर्क - MAN (Metropolitan Area Network):

Manetworkfinal

• मेट्रोपॉलिटन एरिया नेटवर्क (मॅन)चे क्षेत्र लॅनपेक्षा मोठे असते, हे एखादे मोठे कॅम्पस किंवा शहरासाठी मर्यादित असू शकते.
• मोठ्या संस्थेंकडून एकाच शहरातील अनेक ऑफिसेस कनेक्ट करण्यासाठी याचा वापर केला जातो.
• मेट्रोपॉलिटन एरिया नेटवर्क हे अनेक लॅन्सना फायबर-ऑप्टिकल केबलने एकत्र जोडते आणि इंटरनेट सर्व्हिस प्रोव्हायडर (आयएसपी) प्रमाणे सेवा पुरविते.

---

3) वाइड एरिया नेटवर्क- WAN (Wide Area Network):

WAN1

• वाइड एरिया नेटवर्क (वॅन) मध्ये व्यापक क्षेत्र समाविष्ट असते.
• हे नेटवर्क टेलिफोन प्रणाली, फायबर-ऑप्टिकल केबल्स, उपग्रह किंवा लीज्ड लाईन वापरून महानगर प्रदेश, राष्ट्रीय किंवा आंतरराष्ट्रीय सीमा ओलांडणारे कोणतेही दूरसंचार नेटवर्क, यांना कनेक्टिव्हिटी देतात. इंटरनेट हे जगात सर्वात मोठे वॅन आहे.

---

संगणक नेटवर्क टोपोलॉजी (काँप्यूटर नेटवर्क टोपॉलॉजी)

• नेटवर्क टोपोलॉजी हे नेटवर्कच्या व्यवस्थेचे वर्णन आहे, जोडणीच्या ओळींतून विविध नोड्स (प्रेषक आणि प्राप्तकर्ता) जोडणे.
• नेटवर्क टोपॉलॉजी ही एक काँप्यूटर नेटवर्कमधील विविध घटकांची (लिंक, नोड, इत्यादी) रचना आहे.

---

संगणक नेटवर्क टोपोलॉजीचे (नेटवर्क टोपॉलॉजीचे) खालील मूलभूत प्रकार आहेत:

काँप्यूटर नेटवर्क टोपॉलॉजी

1) पॉइंट-टू-पॉईंट (Point-to-point):

• पॉईंट-टू-पॉईंट (PTP) टोपॉलॉजी ही एकच केबलचा वापर करून दोन नोड्ज थेट कनेक्ट करते.
• मोडेमद्वारा दोन काँप्यूटर्समधील कम्युनिकेशन हे पॉइंट-टू-पॉईंट टोपॉलॉजीचे उत्तम उदाहरण आहे.

---

2) बस टोपॉलॉजी (Bus Topology):

Bus Topology

बस टोपॉलॉजी हे लहान ऑर्गनायझेशनद्वारा वापरले जाणारे सर्वात स्वस्त नेटवर्क आहे. बस टोपॉलॉजीमध्ये प्रत्येक नोड हा थेट केबलने जोडलेला असतो.

फायदे (Advantages)-

• बस टोपॉलॉजी कमी खर्चिक आहे.
• याचा वापर करणे आणि ती समजून घेणे सोपे आहे.
• यात एक काँप्यूटर किंवा तत्सम डिव्हाईस कनेक्ट करणे सोपे असते.
• या नेटवर्कचा विस्तार करणे सोपे आहे.

तोटे (Disadvantages)-

• खूप जास्त मोठे नेटवर्क असेल तर बस टोपॉलॉजी खूप स्लो होते.
• मुख्य केबल ब्रेक झाली तर संपूर्ण नेटवर्क बंद होते.

---

3) स्टार नेटवर्क (Star Topology):

Star Topology

• स्टार नेटवर्कमध्ये सर्व नोड्ज हे एका केंद्रीय उपकरणाला जोडलेले असतात. हे उपकरण एखादा होस्ट, हब, राऊटर किंवा स्विच असू शकते.
• हे केंद्रीय उपकरण सर्व्हरचे काम करते तर इतर नोड्ज हे क्लायंटचे काम करतात.
• यातील सर्व संवाद हा केंद्रीय उपकरणातून होतो.
• स्टार नेटवर्कमध्ये उपकरणे बहुधा अनशील्ड ट्विस्टेड पेअर्ड (UTP) केबलने जोडलेली असतात.

फायदे (Advantages)-

• बस नेटवर्कच्या विपरीत, स्टार नेटवर्कमध्ये एखादा नोड किंवा केबल अपयशी झाल्यास संपूर्ण नेटवर्कवर परिणाम होत नाही.
• नेटवर्कमध्ये दुसरे वर्क स्टेशन जोडणे सोपे आहे.
• केंद्रीय नेटवर्किंग उपकरणाचा वापर केल्याने खर्च कमी होतो.

तोटे (Disadvantages)-

• केंद्रीय उपकरण अपयशी झाल्यास संपूर्ण नेटवर्कवर त्याचा परिणाम होतो.

---

4) रिंग बस टोपॉलॉजी (Ring Topology):

Ring Topology

• रिंग बस टोपॉलॉजीमध्ये प्रत्येक नोड हा इतर दोन नोड्जना जोडलेला असतो आणि अशा प्रकारे एक सर्क्युलर नेटवर्क तयार होते.
• यातील नोड हा, जोपर्यंत पॅकेट त्याच्या अंतिम गंतव्य स्थानापर्यंत पोहचत नाही तोपर्यंत त्याला एकाच दिशेने पाठवितो.

फायदे (Advantages)-

• हा क्षमतेपेक्षा जास्त काम करू शकतो, पण असे झाल्यास याचा वेग मंदावतो.
  
• सेंट्रल होस्टचा वापर केल्याने खर्च कमी होतो.

तोटे (Disadvantages)-

• यातील कोणत्याही नोडचे अपयश हे संपूर्ण नेटवर्क प्रभावित करते.
• एखादा नोड काढण्यासाठी किंवा जोडण्यासाठी संपूर्ण नेटवर्क बंद करावे लागते.

---

5) मॅश पॅकेट (Mesh Topology):

Mesh Tolology

• मॅश टोपोलॉजी ही अशा नेटवर्क टोपोलॉजीचा वापर करते, की जीत प्रत्येक नोड (ज्यांना मॅश नोड म्हणतात) हा नेटवर्कमध्ये डाटा ईले करतो.
• या प्रकारात होस्ट हा दुसऱ्या एका किंवा अनेक होस्ट्सना जोडलेला असू शकतो.
• या टोपॉलॉजीतले सर्व नोड्ज नेटवर्कमध्ये डेटा वितरणासाठी सहकार्य करतात. and DHCP to ensure that the equipment on the network has a valid IP address.

फायदे (Advantages)- मेश टोपॉलॉजीच मुख्य फायदा म्हणजे जरी एखादी केबल जरी ब्रेक झाली तरी यातील ट्रॅफिक दुसऱ्या मार्गाने केला जाऊ शकतो.. तोटे (Disadvantages)-

• यात अनेक पाथवेंचा वापर असल्याने याला अतिरिक्त केबलिंग आणि नेटवर्क इंटरफेसची आवश्यकता भासते.
• हा मॅनेज करणे फार कठीण आहे. and DHCP to ensure that the equipment on the network has a valid IP address.

---

6) ट्री पॅकेट (Tree Topology):

यालाच हायरार्किकल असे म्हणतात.

• ट्री टोपॉलॉजी मूलतः बस टोपॉलॉजी आणि स्टार टोपॉलॉजी यांचा मिलाप आहे.
• ही टोपॉलॉजी नेटवर्कला अनेक लेव्हल्स/लेयर्समध्ये विभाजित करते.
• यात रूट नोड, इंटमीजिएट नोड आणि अल्टिमेट नोड यांचा समावेश असतो.
• ही संरचना हायरार्किकल प्रकारात असते आणि आणि कोणत्याही इंटरमीजिएट नोडला कितीही नोड्ज कनेक्ट असू शकतात.
• या नेटवर्कचे उत्तम उदाहरण म्हणजे केबल टीव्ही तंत्रज्ञान.
• इतर उदाहरणे म्हणजे डायनामिक ट्री वर आधारित लष्करी, खाणकाम आणि अन्य मोबाईल ॲप्लिकेशन्स..

फायदे (Advantages)-

• यातील सेकंडरी नोड्ज हे सेंट्रल नोडला अधिक उपकरणे जोडण्याची परवानगी देतात..
• उपकरणांशी पॉईंट टू पॉईंट कनेक्शन.
• नेटवर्कचे विविध स्तर मॅनेज करायला सोपे आहेत, आणि म्हणून दोष ओळखणे अधिक सोपे होते.

तोटे (Disadvantages)-

• जेव्हा नेटवर्क खूप मोठे असते, तेव्हा नेटवर्कचा मेंटेनन्स एक समस्या होऊ शकते.
• ट्री टोपॉलॉजी ही अनेक बस टोपॉलॉजी मिळून बनते, त्यामुळे जेव्हा याचा आधारस्तंभ बाधित होतो, तेव्हा पूर्ण नेटवर्क बाधित होते.

---

7) हायब्रिड टोपॉलॉजी (Hybrid Topology):

• हायब्रिड टोपॉलॉजी हे दोन किंवा अधिक बेसिक टोपॉलॉजीचे इंटरकनेक्शन आहे, ज्यातील प्रत्येकजण नेटवर्कमध्ये भाग घेतो, परिणामी ही कोणतीही मानक टोपॉलॉजी प्रदर्शित करीत नाही.
• इंटरनेट हे हायब्रिड टोपॉलॉजीचे सर्वात उत्तम उदाहरण आहे.

फायदे (Advantages)-

• शोधताना चुका शोधणे आणि समस्या निवारण करणे सोपे आहे.
• प्रभावी आहे.
• आकार म्हणून स्केलेबल सहज वाढवता येऊ शकते.
• लवचिकता आहे.

तोटे (Disadvantages)-

• मोठे नेटवर्क बनविताना फार गुंतागुंतीचेहोते.
• हा नेटवर्क बनविताना फार महाग पडतो.