शाश्वत पर्यटन

जागतिक पर्यटन संघटनेच्या मते, शाश्वत पर्यटन म्हणजे " अभ्यागत, उद्योग, पर्यावरण आणि यजमान समुदायांच्या गरजा पूर्ण करणारे, सध्याचे आणि भविष्यातील आर्थिक, सामाजिक आणि पर्यावरणीय परिणामांचा संपूर्ण विचार करणारे पर्यटन"

अशा प्रकारे, शाश्वत पर्यटन हे आवश्यक आहे;

१) पर्यावरणीय संसाधनांचा इष्टतम वापर करा जे पर्यटन विकासातील मुख्य घटक आहेत, अत्यावश्यक पर्यावरणीय प्रक्रिया राखण्यासाठी आणि नैसर्गिक वारसा आणि जैवविविधतेचे संरक्षण करण्यास मदत करतात.

२) यजमान समुदायांच्या सामाजिक-सांस्कृतिक सत्यतेचा आदर करा, त्यांच्या अंगभूत आणि जिवंत सांस्कृतिक वारसा आणि पारंपारिक मूल्यांचे जतन करा आणि आंतर-सांस्कृतिक समज आणि सहिष्णुतेमध्ये योगदान द्या.

३) व्यवहार्य, दीर्घकालीन आर्थिक कार्ये सुनिश्चित करणे, सर्व भागधारकांना सामाजिक-आर्थिक लाभ प्रदान करणे जे योग्यरित्या वितरीत केले जातात, स्थिर रोजगार आणि कमाईच्या संधी आणि होस्ट समुदायांना सामाजिक सेवा आणि गरिबी निर्मूलनासाठी योगदान देणे.

शाश्वत पर्यटन विकासासाठी सर्व संबंधित भागधारकांचा माहितीपूर्ण सहभाग आवश्यक आहे, तसेच व्यापक सहभाग आणि एकमत निर्माण सुनिश्चित करण्यासाठी मजबूत राजकीय नेतृत्व आवश्यक आहे. शाश्वत पर्यटन साध्य करणे ही एक सतत प्रक्रिया आहे आणि त्यासाठी परिणामांचे सतत निरीक्षण करणे, आवश्यक असेल तेव्हा आवश्यक प्रतिबंधात्मक आणि/किंवा सुधारात्मक उपायांचा परिचय आवश्यक आहे.

शाश्वत पर्यटनाने पर्यटकांच्या समाधानाची उच्च पातळी राखली पाहिजे आणि पर्यटकांना एक अर्थपूर्ण अनुभव सुनिश्चित केला पाहिजे, शाश्वततेच्या मुद्द्यांबद्दल जागरूकता वाढवणे आणि त्यांच्यामध्ये शाश्वत पर्यटन पद्धतींचा प्रचार करणे.

२००५ मध्ये जागतिक पर्यटन संघटना आणि युनायटेड नेशन्स एन्व्हायर्नमेंट प्रोग्राम यांनी शाश्वत पर्यटनासाठी बारा मुख्य उद्दिष्टे पुढीलप्रमाणे आहेत

1. आर्थिक व्यवहार्यता: पर्यटन स्थळे आणि उद्योगांची व्यवहार्यता आणि स्पर्धात्मकता सुनिश्चित करण्यासाठी, जेणेकरून ते दीर्घकालीन समृद्धी आणि फायदे प्रदान करण्यास सक्षम असतील.
2. स्थानिक समृद्धी: स्थानिक पातळीवर राखून ठेवलेल्या अभ्यागत खर्चाच्या प्रमाणासह, यजमान गंतव्यस्थानाच्या आर्थिक समृद्धीसाठी पर्यटनाचे योगदान जास्तीत जास्त करण्यासाठी.
3. रोजगार गुणवत्ता: लिंग, वंश, अपंगत्व किंवा इतर मार्गांनी भेदभाव न करता सर्वांसाठी वेतनाची पातळी, सेवेच्या अटी आणि उपलब्धता यासह पर्यटनाद्वारे तयार केलेल्या आणि समर्थित स्थानिक नोकऱ्यांची संख्या आणि गुणवत्ता मजबूत करण्यासाठी.
4. सामाजिक समता: गरीबांना उपलब्ध असलेल्या संधी, उत्पन्न आणि सेवा सुधारण्यासह संपूर्ण प्राप्तकर्ता समुदायामध्ये पर्यटनातून आर्थिक आणि सामाजिक फायद्यांचे व्यापक आणि न्याय्य वितरण शोधणे.
5. अभ्यागतांची पूर्तता: अभ्यागतांना सुरक्षित, समाधानकारक आणि परिपूर्ण अनुभव प्रदान करण्यासाठी, लिंग, वंश, अपंगत्व किंवा इतर मार्गांनी भेदभाव न करता सर्वांसाठी उपलब्ध.
6. स्थानिक नियंत्रण: इतर भागधारकांशी सल्लामसलत करून स्थानिक समुदायांना त्यांच्या क्षेत्रातील व्यवस्थापन आणि भविष्यातील पर्यटन विकासाबाबत नियोजन आणि निर्णय घेण्यात गुंतवणे आणि सक्षम करणे.
7. सामुदायिक कल्याण: सामाजिक संरचना आणि संसाधने, सुविधा आणि जीवन समर्थन प्रणालींमध्ये प्रवेश यासह स्थानिक समुदायांमध्ये जीवनाचा दर्जा राखणे आणि मजबूत करणे, कोणत्याही प्रकारचे सामाजिक अधःपतन किंवा शोषण टाळणे
8. सांस्कृतिक समृद्धता: ऐतिहासिक वारसा, अस्सल संस्कृती, परंपरा आणि यजमान समुदायांच्या विशिष्टतेचा आदर आणि वाढ करणे
9. भौतिक अखंडता: शहरी आणि ग्रामीण अशा लँडस्केपची गुणवत्ता राखण्यासाठी आणि वाढविण्यासाठी आणि पर्यावरणाचा भौतिक आणि दृश्यमान ऱ्हास टाळणे
10. जैविक विविधता: नैसर्गिक क्षेत्रे, अधिवास आणि वन्यजीव यांच्या संवर्धनास समर्थन देणे आणि त्यांचे नुकसान कमी करणे
11. संसाधन कार्यक्षमता: पर्यटन सुविधा आणि सेवांच्या विकास आणि ऑपरेशनमध्ये दुर्मिळ आणि अपारंपरिक संसाधनांचा वापर कमी करण्यासाठी
12. पर्यावरणीय शुद्धता: हवा, पाणी आणि जमीन यांचे प्रदूषण आणि पर्यटन उद्योग आणि अभ्यागतांकडून होणारा कचरा कमी करणे.

शाश्वत पर्यटन या शब्दाशिवाय आणखी दोन प्रकारचे पर्यटन आहेत जे पर्यावरण आणि सामाजिक-सांस्कृतिक पैलूंशी सुसंगत पर्यटन निर्माण करण्यावर देखील लक्ष केंद्रित करतात:

जबाबदार पर्यटन

शाश्वत पर्यटनाला अनेकदा जबाबदार पर्यटन म्हणूनही संबोधले जाते, ज्याला उद्योगाने वापरला जाणारा शब्द म्हणून स्वीकारला आहे ज्यांना असे वाटते की शाश्वतता हा शब्द जास्त वापरला गेला आहे आणि समजला नाही. रिस्पॉन्सिबल टुरिझम हे कोणत्याही प्रकारचे पर्यटन आहे ज्याचा अधिक जबाबदारीने वापर केला जाऊ शकतो. जबाबदार पर्यटन स्थानिक लोकांसाठी अधिक आर्थिक लाभ निर्माण करून आणि यजमान समुदायांचे कल्याण वाढवून, कामाच्या परिस्थितीत सुधारणा करून, स्थानिक लोकांना त्यांच्या जीवनावर आणि जीवनाच्या शक्यतांवर परिणाम करणाऱ्या निर्णयांमध्ये सहभागी करून, पर्यटन उद्योगाच्या जबाबदारीवर अधिक भर देते. नैसर्गिक आणि सांस्कृतिक वारशाचे संवर्धन, शारीरिकदृष्ट्या विकलांग लोकांसाठी प्रवेश प्रदान करणे आणि पर्यटक आणि यजमान यांच्यातील आदर वाढवणे. हे नकारात्मक सामाजिक, आर्थिक आणि पर्यावरणीय प्रभाव कमी करण्यासाठी देखील प्रयत्न करते. त्याच्या व्याख्येनुसार रिस्पॉन्सिबल टुरिझम म्हणजे “ लोकांसाठी राहण्यासाठी चांगली ठिकाणे आणि लोकांना भेट देण्यासाठी चांगली ठिकाणे ”: त्या क्रमाने.

इकोटूरिझम

इंटरनॅशनल इकोटुरिझम सोसायटी नुसार, इकोटूरिझमची व्याख्या अशी केली आहे: "पर्यावरणाचे रक्षण करणाऱ्या, स्थानिक लोकांचे कल्याण टिकवून ठेवणाऱ्या आणि व्याख्या आणि शिक्षणाचा समावेश असलेल्या नैसर्गिक भागात जबाबदार प्रवास" इकोटूरिझमने थेट आर्थिक लाभ दिला पाहिजे. संवर्धन आणि स्थानिक लोकांसाठी आणि नैसर्गिक संसाधनांच्या संवर्धनावर लक्ष केंद्रित केले आहे.

का महत्त्वाचे आहे?

एकीकडे, पर्यटनामुळे प्रचंड आर्थिक सकारात्मक परिणाम मिळतात: हे आर्थिक परिणाम आणि रोजगाराचे जगातील सर्वात महत्त्वपूर्ण स्त्रोतांपैकी एक आहे. तथापि, पर्यटन हा एक अतिशय गुंतागुंतीचा उद्योग आहे ज्यामध्ये असंख्य भागधारक (कधीकधी विरुद्ध हितसंबंधांसह) गुंतलेले असतात आणि त्यासाठी मोठ्या प्रमाणात संसाधनांची आवश्यकता असते. अशा प्रकारे, क्रियाकलाप ज्या पद्धतीने व्यवस्थापित केले जातात त्यानुसार पर्यटनावर खूप विपरीत परिणाम होऊ शकतात. चांगल्या प्रकारे व्यवस्थापित केलेले, पर्यटन गंतव्यस्थानाच्या सामाजिक, सांस्कृतिक, आर्थिक, पर्यावरणीय आणि राजकीय विकासामध्ये सकारात्मक भूमिका बजावू शकते आणि त्यामुळे अनेक देश आणि समुदायांसाठी विकासाची महत्त्वपूर्ण संधी आहे. याउलट, अनियंत्रित पर्यटन विकासामुळे नैसर्गिक संसाधने, उपभोग पद्धती, प्रदूषण आणि सामाजिक प्रणालींवर खूप हानीकारक परिणाम होऊ शकतात. एकूणच उद्योग जगण्यासाठी शाश्वत नियोजन आणि व्यवस्थापनाची गरज आहे.

पर्यावरणीय प्रभाव

पर्यावरणाची गुणवत्ता, नैसर्गिक आणि मानवनिर्मित दोन्ही, पर्यटनासाठी आवश्यक आहे. मात्र, पर्यटनाचा पर्यावरणाशी असलेला संबंध गुंतागुंतीचा आहे. यामध्ये पर्यावरणावर प्रतिकूल परिणाम होऊ शकतील अशा अनेक उपक्रमांचा समावेश आहे. यापैकी बरेच परिणाम रस्ते आणि विमानतळांसारख्या सामान्य पायाभूत सुविधांच्या बांधकामाशी आणि रिसॉर्ट्स, हॉटेल्स, रेस्टॉरंट्स, दुकाने, गोल्फ कोर्स आणि मरीनासह पर्यटन सुविधांशी जोडलेले आहेत. पर्यटन विकासाचे नकारात्मक परिणाम हळूहळू ज्या पर्यावरणीय संसाधनांवर अवलंबून आहेत ते नष्ट करू शकतात.

दुसरीकडे, पर्यटनामध्ये पर्यावरण संरक्षण आणि संवर्धनासाठी योगदान देऊन पर्यावरणावर फायदेशीर प्रभाव निर्माण करण्याची क्षमता आहे. पर्यावरणीय मूल्यांबद्दल जागरूकता वाढवण्याचा हा एक मार्ग आहे आणि ते नैसर्गिक क्षेत्रांच्या संरक्षणासाठी वित्तपुरवठा करण्यासाठी आणि त्यांचे आर्थिक महत्त्व वाढविण्यासाठी एक साधन म्हणून काम करू शकते.

पर्यटन विकासामुळे एखाद्या क्षेत्रावर प्रचंड दबाव येऊ शकतो आणि त्यामुळे मातीची धूप, वाढते प्रदूषण, समुद्रात विसर्ग, नैसर्गिक अधिवास नष्ट होणे, धोक्यात असलेल्या प्रजातींवर दबाव वाढणे आणि जंगलातील आगीची वाढलेली असुरक्षा यासारखे परिणाम होऊ शकतात. हे बऱ्याचदा जलस्रोतांवर ताण आणते आणि ते स्थानिक लोकसंख्येला गंभीर संसाधनांच्या वापरासाठी स्पर्धा करण्यास भाग पाडू शकते.

सामाजिक-सांस्कृतिक प्रभाव

येथे वर्णन केलेले पर्यटनाचे सामाजिक-सांस्कृतिक परिणाम हे पर्यटकांशी प्रत्यक्ष आणि अप्रत्यक्ष संबंध असलेल्या यजमान समुदायांवर आणि पर्यटन उद्योगाशी परस्परसंवादाचे परिणाम आहेत. विविध कारणांमुळे, यजमान समुदाय त्यांच्या अतिथी आणि सेवा प्रदात्यांशी संवाद साधण्यात कमकुवत पक्ष असतात, त्यांच्या प्रभावाचा लाभ घेतात. हे प्रभाव नेहमीच स्पष्ट नसतात, कारण ते मोजणे कठीण असते, मूल्य निर्णयांवर अवलंबून असते आणि अनेकदा अप्रत्यक्ष किंवा ओळखणे कठीण असते.

जेव्हा पर्यटन मूल्य प्रणाली आणि वर्तनात बदल घडवून आणते आणि त्याद्वारे स्वदेशी ओळख धोक्यात आणते तेव्हा परिणाम उद्भवतात. शिवाय, सामुदायिक संरचना, कौटुंबिक नातेसंबंध, सामूहिक पारंपारिक जीवनशैली, समारंभ आणि नैतिकतेमध्ये अनेकदा बदल घडतात. परंतु पर्यटनाचे सकारात्मक परिणाम देखील होऊ शकतात कारण ते शांततेसाठी सहाय्यक शक्ती म्हणून काम करू शकते, सांस्कृतिक परंपरांचा अभिमान वाढवू शकते आणि स्थानिक नोकऱ्या निर्माण करून शहरी स्थलांतर टाळण्यास मदत करू शकते. जसे अनेकदा घडते जेव्हा भिन्न संस्कृती एकत्र होतात, सामाजिक-सांस्कृतिक प्रभाव संदिग्ध असतात: समान वस्तुनिष्ठपणे वर्णन केलेले प्रभाव काही गटांद्वारे फायदेशीर म्हणून पाहिले जातात आणि इतर भागधारकांद्वारे नकारात्मक - किंवा नकारात्मक पैलू असलेले - मानले जातात.

पर्यटनाचे आर्थिक परिणाम

पर्यटन उद्योग यजमान देश आणि पर्यटकांचे मूळ देश या दोन्ही देशांना भरीव आर्थिक लाभ मिळवून देतो. विशेषतः विकसनशील देशांमध्ये, एखाद्या प्रदेशासाठी पर्यटन स्थळ म्हणून स्वतःचा प्रचार करण्याच्या प्राथमिक प्रेरणांपैकी एक म्हणजे अपेक्षित आर्थिक सुधारणा.

इतर प्रभावांप्रमाणे, या मोठ्या आर्थिक विकासाचे सकारात्मक आणि नकारात्मक दोन्ही परिणाम होतात.

आपण शाश्वत पर्यटन कसे मोजू शकतो?

शाश्वत पर्यटनाची अनेक सकारात्मक उद्दिष्टे असली तरी, एक ठोस मापन प्रणाली असणे आवश्यक आहे जी व्यवसायाला शाश्वततेच्या दिशेने त्यांची प्रगती निर्धारित करण्यास सक्षम करते. परिणाम आणि प्रगती मोजण्यासाठी, बेंचमार्क वापरले जातात. बेंचमार्किंग म्हणजे "दिलेल्या क्षेत्रातील व्यवसायाच्या कामगिरीची (जसे की पाण्याचा वापर) समान व्यवसायाशी तुलना." बेंचमार्किंग व्यवसायाच्या क्रियाकलापांना त्याच्या प्रतिस्पर्ध्यांच्या दृष्टीकोनातूनच ठेवत नाही तर अनेक सकारात्मक अंतर्गत सुधारणांनाही हातभार लावते.

उदाहरणार्थ, पर्यटन क्षेत्रात, सामान्यतः वापरले जाणारे बेंचमार्क आहेत:

• सर्व्हिस केलेल्या जागेच्या प्रति चौरस मीटर किलोवॅट तासांमध्ये (kWh) वीज आणि ऊर्जेचा वापर
• प्रति रात्री प्रति अतिथी लिटर किंवा क्यूबिक मीटर (m ३ ) मध्ये ताजे पाणी वापर
• कचरा उत्पादन (किलो प्रति रात्र अतिथी आणि/किंवा लिटर प्रति अतिथी प्रति रात्र)

या बेंचमार्किंग श्रेण्यांसह, पर्यटन उद्योगात शाश्वतता प्राप्त करणे हे केवळ वक्तृत्वपूर्ण उद्दिष्ट नाही; हे मूर्त आहे, जे त्यांच्या दैनंदिन कामगिरीत सुधारणा करण्याचा प्रयत्न करतात अशा व्यवसायांना मोजता येण्याजोगे फायदे आणि संभाव्य आर्थिक बचत प्रदान करते.

बेंचमार्क क्रियाकलाप सुरू करून, व्यवसाय शाश्वत विकासात गुंतू शकतात आणि एकाच वेळी अंतर्गत सुधारणांचे मूर्त आणि आर्थिक फायदे मिळवू शकतात.

पर्यावरणीयदृष्ट्या टिकाऊ पद्धती

पद्धती	आकडेवारी
व्यवसायांमध्ये पर्यावरणीय प्रथा	७७% व्यवसायांमध्ये पर्यावरणीय परिणाम कमी करण्याच्या पद्धती आहेत
इको-फ्रेंडली पद्धतींचे प्रमाण	ऑस्ट्रेलिया आणि उत्तर अमेरिका - ८४%, युरोप - ७३%
युरोपीयन-युनियन पर्यटन उद्योगाचे जी.डी.पी योगदान	एकूण जी.डी.पी च्या ३.७% उत्पन्न, १.८ दशलक्ष उद्योग, ५% कामगार शक्ती
पर्यटनामुळे अप्रत्यक्ष जी.डी.पी योगदान	१०% जी.डी.पी आणि ११% श्रमशक्ती प्रदान
पर्यटनामुळे कार्बन उत्सर्जन	जागतिक कार्बन उत्सर्जनात ५% - वाहतूक ४%, निवास १%
पर्यटकांचा पाणी वापर	दररोज ८४ ते २००० लिटर (हॉटेलमध्ये मुक्कामाच्या आधारावर)
गोल्फ कोर्स पाणी वापर	३२,००० गोल्फ कोर्स रोज ९.५ अब्ज लिटर पाणी वापरतात
सरासरी स्पॅनिश गोल्फ कोर्सचा पाणी वापर	१२,००० लोकांच्या शहराइतके पाणी
लोकांचा पर्यावरण रक्षणाबद्दलचा विश्वास	७०% लोक नैसर्गिक वातावरणाचे संरक्षण आवश्यक मानतात
कामाच्या योग्य स्थितीसाठी लोकांचे मत	५५% लोकांना चांगल्या कामाच्या परिस्थितीची अपेक्षा

शाश्वत उपाययोजना

उपाययोजना	टक्केवारी (%)
ऊर्जा कार्यक्षम बल्ब	८७%
टॉवेल / लिनन पुन्हा वापरण्याचे कार्यक्रम	८२%
पर्यावरणास अनुकूल स्वच्छता उत्पादने	५८%
पाण्याची कार्यक्षम कमी प्रवाह असलेली शौचालये आणि शॉवरहेड्स	५५%
स्थानिक पातळीवर उगवलेले अन्न, सेंद्रिय किंवा फेअर ट्रेड अन्न वापरणे; पुनर्वापरित उत्पादने वापरणे	४३%
कंपोस्ट	४०%