भारताच्या राष्ट्रपतींची यादी
भारताचे राष्ट्रपती हे भारताचे राज्यप्रमुख आणि भारतीय सशस्त्र सेना दलांचे सर्वोच्च कमांडर असतात. राष्ट्रपतींचा उल्लेख भारताचा प्रथम नागरिक म्हणून केला जातो. जरी भारतीय संविधानाने या अधिकारांचे अधिकार सोपविले असले तरी हे पद मुख्यत्वे औपचारिक असते आणि कार्यकारी अधिकार पंतप्रधानांच्या अधिकारानुसार असतात. लोकसभा आणि राज्यसभेचे निवडलेले सदस्य आणि विधानसभेचे सदस्य, राज्य विधानसभेचे सदस्य यांच्यासमवेत निवडणूक गण पद्धतीद्वारे राष्ट्रपती निवडले जातात. भारतीय राज्यघटनेच्या अनुच्छेद, ५२, भाग ५ नुसार राष्ट्रपती पाच वर्षांच्या कारकिर्दीवर राहू शकतात. ज्या प्रकरणात राष्ट्रपती पदाचा कार्यकाळ लवकर किंवा राष्ट्रपतींच्या अनुपस्थितीत संपुष्टात आला असेल तेथे उपराष्ट्रपती पदाची सूत्रे स्वीकारतील. भाग ५ च्या ७० कलमानुसार, जेथे हे शक्य नाही तेथे किंवा इतर कोणत्याही अनपेक्षित आपत्कालीन परिस्थितीत राष्ट्रपतींची कामे कशी पार पाडायची हे संसद निर्णय घेऊ शकते.
उमेदवारीच्या पक्षाद्वारे राष्ट्रपतींचे प्रतिनिधित्व
१९५० मध्ये भारतीय राज्यघटना लागू झाल्यावर भारत प्रजासत्ताक म्हणून घोषित करण्यात आला तेव्हापासून आजपर्यंत १५ राष्ट्रपती झाले. या पंधरा व्यतिरिक्त तीन कार्यवाह राष्ट्रपती अल्पावधीसाठी पदावर राहिले आहेत. झाकीर हुसेन यांचे पदावर निधन झाल्यानंतर १९६९ मध्ये वराहगिरी व्यंकटा गिरी हे कार्यवाहक राष्ट्रपती झाले. काही महिन्यांनंतर गिरी यांची राष्ट्रपतिपदी निवड झाली. राष्ट्रपती आणि कार्यवाहक राष्ट्रपती या नात्याने ते एकमेव एकमेव व्यक्ती राहिले आहेत. भारताचे पहिले राष्ट्रपती राजेंद्र प्रसाद हे दोन वेळा पदावर राहणारे एकमेव राष्ट्रपती आहेत.
निवडून येण्यापूर्वी ७ राष्ट्रपती एका राजकीय पक्षाचे सदस्य होते. यापैकी सहा भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचे सक्रिय कार्यकर्ते होते. जनता पक्षाचे एक सदस्य नीलम संजीव रेड्डी होते, जे नंतर राष्ट्रपती झाले. झाकीर हुसेन आणि फखरुद्दीन अली अहमद या दोन राष्ट्रपतींचा कार्यालयात मृत्यू झाला आहे. नवीन राष्ट्रपती निवडून येईपर्यंत त्यांचे उपराष्ट्रपती कार्यवाहक राष्ट्रपती म्हणून काम करीत असत. झाकीर हुसेन यांच्या निधनानंतर नवीन राष्ट्रपती व्ही. व्ही. गिरी यांची निवड होईपर्यंत दोन कार्यकारी राष्ट्रपती पदाची सूत्रे सांभाळली. जेव्हा गिरी यांनी राष्ट्रपती पदाच्या निवडणुकीत भाग घेण्यासाठी राजीनामा दिला तेव्हा त्यांच्यानंतर मोहम्मद हिदायतुल्ला यांनी कार्यकारी राष्ट्रपती म्हणून कार्य केले. २००७ मध्ये निवडल्या गेलेल्या या बाराव्या राष्ट्रपती प्रतिभा पाटील या पदावर काम करणाऱ्या पहिल्या महिला आहेत.
२५ जुलै २०२२ रोजी, द्रौपदी मुर्मू यांनी भारताच्या १५ व्या राष्ट्रपती म्हणून पदाची सूत्रे स्वीकारली.
राष्ट्रपतींची यादी संपादन
भारतीय राष्ट्रपतीपदाची निवडणूक जिंकल्यानंतर निवडलेल्या राष्ट्रपतींच्या आधारे ही यादी क्रमांकित आहे. कार्यवाह अध्यक्ष म्हणून काम केलेले वराहगिरी वेंकट गिरी, मोहम्मद हिदायतुल्ला आणि बसप्पा डानप्पा जट्टी यांच्या कार्यकाळात या पदाची नोंद केलेली नाही. भारताचे अध्यक्ष कोणत्याही राजकीय पक्षाचे प्रतिनिधित्व करत नाहीत. तक्त्यामध्ये वापरलेले रंग खालीलप्रमाणे दर्शवितात:
- रंगाचे वर्णन
| अ.क्र. | नाव (जन्म-मृत्यू) |
चित्र | निवडले गेले | मतदान टक्केवारी | पदग्रहण | पदमुक्त | सत्र | पहीले पद | उपराष्ट्रपती | पक्ष | नियुक्ती भारताचे सरन्यायाधीश | टिप्पणी |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| १. | डॉ. राजेंद्र प्रसाद (१८८४-१९६३) | ,_signed_image_for_Walter_Nash_(NZ_Prime_Minister),_1958_(16017609534).jpg)
|
१९५० | सभेद्वारे एकमताने निवड झाली. | २६ जानेवारी १९५० | १३ मे १९६२ | १२ वर्ष १०७ दिवस | संविधान सभेचे अध्यक्ष | सर्वपल्ली राधाकृष्णन | भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस | संविधान सभा | बिहारमधील प्रसाद हे स्वतंत्र भारताचे पहिले अध्यक्ष आणि सर्वात प्रदीर्घ काळ काम करणारे राष्ट्रपती होते, आणि पदांवर दोन किंवा त्याहून अधिक काळ सेवा देणारे एकमेव राष्ट्रपती होते. भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीच्या वेळी ते स्वातंत्र्यसैनिक देखील होते. |
| १९५२ | ८३.८% | १३ मे १९५२ | १३ मे १९५७ | एम. पतंजली शास्त्री | ||||||||
| १९५७ | ९८.९% | १३ मे १९५७ | १३ मे १९६२ | सुधी रंजन दास | ||||||||
| २. | सर्वपल्ली राधाकृष्णन (१८८८-१९७५) | 
|
१९६२ | ९८.२% | १३ मे १९६२ | १३ मे १९६७ | ५ वर्ष | उपराष्ट्रपती | झाकीर हुसेन | स्वतंत्र | भुवनेश्वर प्रसाद सिन्हा | राधाकृष्णन एक प्रख्यात तत्त्ववेत्ता आणि लेखक होते आणि आंध्र विद्यापीठ आणि बनारस हिंदू विद्यापीठाचे कुलगुरू देखील होते. राष्ट्रपती होण्यापूर्वी १९५४ मध्ये त्यांना भारतरत्न पुरस्कार मिळाला. ते दक्षिण भारतातील पहिले राष्ट्रपती होते. |
| ३. | झाकीर हुसेन† (१८९७–१९६९) |
|
१९६७ | ५६.२% | १३ मे १९६७ | ३ मे १९६९ | १ वर्ष ३५५ दिवस | उपराष्ट्रपती | वराह गिरी व्यंकट गिरी | स्वतंत्र | कैलास नाथ वांचू | हुसेन अलिगड मुस्लिम विद्यापीठाचे कुलगुरू आणि पद्मविभूषण आणि भारतरत्न यांचा प्राप्तकर्ता होते. ते कार्यालयातच मरण पावले. ते सर्वात कमी काळ सेवा देणारे राष्ट्रपती देखील होते. ते पहिले मुस्लिम राष्ट्रपती देखील होते. |
| - | वराह गिरी व्यंकट गिरी*⸸ (१८९४–१९८०) |
|
- | - | ३ मे १९६९ | २० जुलै १९६९ | ७८ दिवस | उपराष्ट्रपती | - | कार्यवाहक | - | १९६७ मध्ये त्यांची भारताचे उपराष्ट्रपती म्हणून निवड झाली. राष्ट्रपती झाकीर हुसेन यांच्या निधनानंतर, गिरी यांना कार्यवाहक राष्ट्रपती म्हणून नियुक्त केले गेले. राष्ट्रपतीपदाच्या निवडणुकीत भाग घेण्यासाठी काही महिन्यांनंतर त्यांनी राजीनामा दिला. |
| - | मोहमद हिदयातुल्लाह* (१९०५–१९९२) |
|
- | - | २० जुलै १९६९ | २४ ऑगस्ट १९६९ | ३५ दिवस | सर न्यायाधीश | - | कार्यवाहक | - | हिदायतुल्लाह यांनी मुख्य न्यायाधीश म्हणून काम पाहिले आणि ते ब्रिटीश साम्राज्याच्या ऑर्डरचा प्राप्तकर्ता देखील होते. गिरी यांची भारताचे राष्ट्रपती होईपर्यंत कार्यवाह राष्ट्रपती म्हणून त्यांनी काम पाहिले. |
| ४. | वराह गिरी व्यंकट गिरी |
|
१९६९ | ५०.८% | २४ ऑगस्ट १९६९ | २४ ऑगस्ट १९७४ | ५ वर्ष | हंगामी राष्ट्रपती | गोपाळ स्वरूप पाठक | स्वतंत्र | मोहोमद हिदायातुल्लाह | कार्यवाहक राष्ट्रपती आणि भारताचे राष्ट्रपती या दोघांनीही काम केलेले गिरी हे पहिलेच लोक होते. ते भारतरत्न प्राप्तकर्ता होते, आणि त्यांनी कामगार आणि रोजगार मंत्री आणि सिलोन (श्रीलंका) मध्ये उच्चायुक्त म्हणून काम पाहिले. |
| ५. | फक्रूद्दीन अली अहमद† (१९०५–१९७७) |
|
१९७४ | ७९.९% | २४ ऑगस्ट १९७४ | ११ फेब्रुवारी १९७७ | २ वर्ष १७१ दिवस | अन्न आणि कृषी मंत्री | गोपाळ स्वरूप पाठक (१९७४)
बसप्पा धनप्पा जत्ती (१९७४-१९७७) |
भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस | ऐ. एन. रे | राष्ट्रपतीपदी निवड होण्यापूर्वी अहमद यांनी मंत्री म्हणून काम पाहिले. त्यांचे कार्यकाळ संपेपर्यंत १९७७ मध्ये त्यांचे निधन झाले आणि ते या पदावर मरण पावले गेलेले दुसरे भारतीय राष्ट्रपती होते. आणीबाणीच्या काळात ते राष्ट्रपती होते. |
| - | बसप्पा धनाप्पा जत्ती* (१९१२–२००२) |
- | - | ११ फेब्रुवारी १९७७ | २५ जुलै १९७७ | १६४ दिवस | उपराष्ट्रपती | - | कार्यवाहक | - | जत्ती अहमद यांच्या कार्यकाळात भारताचे उपराष्ट्रपती होते आणि अहमद यांच्या निधनानंतर कार्यवाह राष्ट्रपती म्हणून शपथ घेतली. यापूर्वी त्यांनी म्हैसूर राज्याचे मुख्यमंत्री म्हणून काम पाहिले. | |
| ६. | नीलम संजीव रेड्डी (१९१३-१९९६) | 
|
१९७७ | बिनविरोध निवड | २५ जुलै १९७७ | २५ जुलै १९८२ | ५ वर्ष | लोकसभेचे सभापती | बसप्पा धनाप्पा जत्ती (१९७७-१९७९)
मोहंमद हिदायतुल्लाह (१९७९-१९८२) |
जनता पक्ष | मिर्झा हमिदुल्लाह बेग | रेड्डी आंध्र प्रदेशचे पहिले मुख्यमंत्री होते. आंध्र प्रदेशातून निवडून येणारे रेड्डी जनता पक्षाचे एकमेव खासदार होते. २६ मार्च १९७७ रोजी ते एकमताने लोकसभेचे अध्यक्ष म्हणून निवडले गेले आणि १३ जुलै १९७७ रोजी ते सहावे राष्ट्रपती होण्यासाठी हे पद सोडले. |
| ७. | झैल सिंघ (१९१६-१९८४) | 
|
१९८२ | ७२.७% | २५ जुलै १९८२ | २५ जुलै १९८७ | ५ वर्ष | गृह मंत्री | मोहंमद हिदायतुल्लाह (१९८२-१९८४)
रामस्वामी वेंकटरामन (१९८४-१९७७) |
भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस | वाय. व्ही. चंद्रचूड | मार्च १९७२ मध्ये सिंग यांनी पंजाबचे मुख्यमंत्रीपद स्वीकारले आणि १९८०मध्ये ते केंद्रीय गृहमंत्री झाले. १९८३ ते १९८६ पर्यंत ते अ-संरेखित चळवळीचे (एनएएम) सरचिटणीस होते. |
| ८. | रामस्वामी वेंकरमण (१९१०-२००९) | 
|
१९८७ | ७२.२% | २५ जुलै १९८७ | २५ जुलै १९९२ | ५ वर्ष | उपराष्ट्रपती | शंकर दयाळ शर्मा | भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस | रघुनाथ स्वरूप पाठक | १९४२ मध्ये व्यंकटारामन यांना भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीत भाग घेतल्याबद्दल ब्रिटिशांनी तुरुंगात टाकले. त्यांच्या सुटकेनंतर ते १९५० मध्ये काँग्रेस पक्षाचे सदस्य म्हणून स्वतंत्र भारताच्या तात्पुरत्या संसदेसाठी निवडले गेले आणि शेवटी केंद्र सरकारमध्ये ते रुजू झाले, तिथे त्यांनी प्रथम वित्त व उद्योग मंत्री आणि नंतर संरक्षणमंत्री म्हणून काम पाहिले. |
| ९. | शंकर दयाळ शर्मा (१९१८-१९९९) | 
|
१९९२ | ६५.८% | २५ जुलै १९९२ | २५ जुलै १९९७ | ५ वर्ष | उपराष्ट्रपती | कोचेरील रामन नारायणन | भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस | मधुकर हिरालाल कानिया | शर्मा हे मध्य प्रदेशचे मुख्यमंत्री आणि भारतीय संचार मंत्री होते. आंध्र प्रदेश, पंजाब आणि महाराष्ट्रचे राज्यपाल म्हणूनही त्यांनी काम पाहिले. |
| १०. | कोचेरिल रामन नारायणन (१९२१- २००५) | .jpg)
|
१९९७ | ९२.८% | २५ जुलै १९९७ | २५ जुलै २००२ | ५ | उपराष्ट्रपती | कृष्ण कांत | स्वतंत्र | जे. एस. वर्मा | नारायणन यांनी थायलंड, तुर्की, चीन आणि अमेरिकेत भारताचे राजदूत म्हणून काम पाहिले. त्यांना विज्ञान आणि कायदा विषयात डॉक्टरेट मिळाली आणि अनेक विद्यापीठांत कुलगुरूही होते. ते जवाहरलाल नेहरू विद्यापीठाचे कुलगुरू देखील होते. ते पहिले दलित राष्ट्रपती होते. |
| ११. | अवूल पाकिर जैनुलब्दिन अब्दुल कलाम (१९३१-२०१५) | 
|
२००२ | ८९.५% | २५ जुलै २००२ | २५ जुलै २००७ | ५ वर्ष | पंतप्रधानांचे मुख्य वैज्ञानिक सल्लागार | कृष्ण कांत (२००२)
भैरव सिंघ शेखावत (२००२-२००७) |
स्वतंत्र | भूपिंदर नाथ किरपाल |
कलाम हे शिक्षक आणि अभियंता होते ज्यांनी भारताच्या बॅलिस्टिक क्षेपणास्त्र आणि अण्वस्त्र कार्यक्रमांच्या विकासात अग्रणी भूमिका बजावली. त्यांना भारतरत्नही मिळाला. ते "पीपल्स प्रेसिडेंट" म्हणून प्रसिद्ध होते. |
| १२. | प्रतिभा पाटील (१९३४-) | 
|
२००७ | ६५.८% | २५ जुलै २००७ | २५ जुलै २०१२ | ५ वर्ष | राजस्थानच्या राज्यपाल | मोहमद हामिद अन्सारी | भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस | के. जी. बालकृष्णन | पाटील भारताच्या राष्ट्रपती होणाऱ्या पहिल्या महिला होत्या. त्या राजस्थानच्या पहिल्या महिला राज्यपाल होत्या. |
| १३. | प्रणब मुखर्जी (१९३५-) | 
|
२०१२ | ६९.३% | २५ जुलै २०१२ | २५ जुलै २०१७ | ५ वर्ष | अर्थ मंत्री | मोहमद हामिद अन्सारी | भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस | एस.एच. कपाडिया | मुखर्जी यांनी अर्थमंत्री, परराष्ट्र मंत्री, संरक्षण मंत्री आणि नियोजन आयोगाचे उपाध्यक्ष अशी भारत सरकारच्या कॅबिनेट मंत्रालयात विविध पदे भूषवली. |
| १४. | रामनाथ कोविंद (१९४५-) | 
|
२०१७ | ६५.६% | २५ जुलै २०१७ | २५ जुलै २०२२ | ५ वर्ष | बिहारचे राज्यपाल | वेंकैया नायडू | भारतीय जनता पक्ष | जगदीश सिंघ खेहर | कोविंद हे २०१५ ते २०१७ पर्यंत बिहारचे राज्यपाल आणि १९९९ ते २००६ पर्यंत खासदार होते. ते दुसरे दलित अध्यक्ष (के.आर. नारायणन नंतर) आहेत आणि ते भारतीय जनता पक्षाचे पहिले राष्ट्रपती आहेत आणि ते तारुण्यापासून राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे सक्रिय सदस्य आहेत. |
| १५. | द्रौपदी मुर्मू (१९५८-) | 
|
२०२२ | ६४.०३% | २५ जुलै २०२२ | पदस्थ | झारखंडच्या राज्यपाल | वेंकैया नायडू | भारतीय जनता पक्ष | एन.व्ही. रमणा | मुर्मू ह्या बिहारच्या राज्यपाल आणि ओडिसा विधानसभेच्या सदस्या तसेच ओडिसा सरकारमध्ये वाणिज्य मंत्री राहिलेल्या आहेत. त्या भारताच्या पहिल्या आदिवासी राष्ट्रपती आणि दुसऱ्या महिला राष्ट्रपती आहेत. राजकारणात येण्यापूर्वी त्या शिक्षिका होत्या. त्यांच्यावर बाबासाहेब आंबेडकर, महात्मा गांधी आणि जवाहरलाल नेहरू यांचा प्रभाव आहे. |
- इतर चिन्हे
†- कार्यकाळात निधन झालेले
⸸- नेमलेली मुदत पूर्ण झाली नाही
*- कार्यवाहक राष्ट्रपती
कालरेषा संपादन
हे सुद्धा पहा संपादन
संदर्भ संपादन
सामान्य संपादन
- "Former Presidents". President’s Secretariat. 29 November 2008 रोजी पाहिले.
- "List of Presidents/Vice Presidents". Election Commission of India. 29 November 2008 रोजी पाहिले.