क्रिकेटचे नियम

क्रिकेटचे कायदे हा एक कोड (कायद्याचा संग्रह) आहे जो जगभरातील क्रिकेट खेळाचे नियम निर्दिष्ट करतो. सर्वात जुना ज्ञात कोड १७४४ मध्ये तयार करण्यात आला होता. १७८८ पासून हा कोड मेरीलेबोन क्रिकेट क्लब (एमसीसी) या लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान, लंडनमधील खाजगी क्रिकेट क्लबच्या मालकीचा आणि देखरेखीखाली आहे. सध्या ४२ कायदे आहेत, जे खेळ खेळण्याच्या सर्व पैलूंचे वर्णन करतात. एम सी सी ने सहा वेळा कायदे रि-कोड केले आहेत व प्रत्येक अंतरिम पुनरावृत्तीसह एकापेक्षा जास्त आवृत्त्या तयार केल्या गेल्या. सर्वात नवीन कोड (सातवा) ऑक्टोबर २०१७ मध्ये प्रकाशित झाला व त्याची ३री आवृत्ती १ ऑक्टोबर २०२२ रोजी लागू झाली.

पूर्वी क्रिकेटची अधिकृत प्रशासकीय संस्था, एमसीसी ने ती भूमिका आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषद (आयसीसी) कडे सोपवली आहे. परंतु कायद्याचे कॉपीराइट एमसीसी कडे राखीव असून ते बदलू शकणारी ती एकमेव संस्था आहे, जरी ते सामान्यतः आयसीसी व क्रिकेट पंच आणि स्कोअरर्स असोसिएशन सारख्या इतर इच्छुक पक्षांशी जवळून सल्लामसलत करूनच केले जाते.

क्रिकेट हा अशा काही खेळांपैकी एक आहे ज्यामध्ये नियमन तत्त्वांचा उल्लेख "नियम" म्हणून न करता "कायदे" म्हणून केला जातो. तरीही काही स्थितींमध्ये आवश्यकतेनुसार विशिष्ट स्पर्धांसाठी कायद्यांना पूरक करण्याचे आणि/किंवा त्यांना बदलण्याचे नियम मान्य केले जाऊ शकतात. आंतरराष्ट्रीय सामन्यांना लागू होणारे कायदे ("खेळायच्या अटी" म्हणून संदर्भित) आयसीसीच्या वेबसाइटवर उपलब्ध आहेत.

इतिहास

मौखिक परंपरा

क्रिकेटचा उगम अनिश्चित आहे आणि १६व्या शतकात गिल्डफोर्ड येथे निश्चितपणे त्याची नोंद झाली. त्यावेळी हा मुलांचा खेळ होता असे मानले जाते परंतु १७व्या शतकाच्या सुरुवातीपासून तो प्रौढांद्वारे खेळला जाऊ लागला. सुरुवातीच्या काळात नियम तसे अस्तित्त्वात होते, जे तोंडी आणि स्थानिक बदलांच्या अधीन राहून सहमत होत असतील. १७व्या शतकाच्या उत्तरार्धात क्रिकेट हा सट्टेबाजीचा खेळ बनला, ज्यामध्ये उच्चांकी भाग घेतला गेला आणि संघांनी गमावलेल्या पगाराची भरपाई न केल्यामुळे त्यांच्यावर खटला भरल्याच्या घटना घडल्या.

कराराचे लेख

जुलै आणि ऑगस्ट १७२७ मध्ये, चार्ल्स लेनॉक्स, रिचमंडचा दुसरा ड्यूक आणि ॲलन ब्रॉड्रिक, दुसरा विस्काउंट मिडलटन या भागधारकांनी दोन सामने आयोजित केले होते. या खेळांचे संदर्भ पुष्टी करतात की त्यांनी त्यांच्या स्पर्धांमध्ये लागू होणारे नियम निश्चित करण्यासाठी त्यांच्यामध्ये कराराचे लेख तयार केले होते. रिचमंड आणि ब्रॉड्रिक यांनी काढलेले मूळ हस्तलिखित लेख दस्तऐवज जतन केले गेले आहेत. पश्चिम ससेक्स रेकॉर्ड कार्यालयाने १८८४ मध्ये गुडवुड हाऊसकडून मिळवलेल्या कागदपत्रांपैकी हे एक आहे.

ही पहिलीच वेळ आहे की नियम अधिकृतरीत्या मान्य केले गेले आहेत, त्यांचा उद्देश सामन्यांदरम्यान प्रयोजकांमधील येणाऱ्या कोणत्याही समस्या सोडवणे हा आहे. परंतु या संकल्पनेला खेळाचे नियम परिभाषित करण्याच्या दृष्टीने अधिक महत्त्व प्राप्त झाले कारण अखेरीस, ते क्रिकेटचे नियम म्हणून संहिताबद्ध केले गेले. कराराचे लेख ही १६ मुद्यांची यादी आहे, त्यापैकी बरेच क्रिकेटच्या आधुनिक नियमांशी संबंधित असूनही त्यांची शब्दरचना सहजपणे ओळखता येते, उदाहरणार्थ: (अ) झेलबाद, फलंदाज बाद झाला; (b) जेव्हा चेंडू झेलला जातो तेव्हा स्ट्रोकला काहीही मोजले जात नाही.

१७४४ कायद्यांची संहिता

सर्वात जुनी ज्ञात कायद्याची संहिता १७४४ मध्ये लागू करण्यात आली होती, परंतु प्रत्यक्षात १७५५ पर्यंत ती छापली गेली नव्हती. तीही सार्वत्रिक संहिताकरण स्थापित करण्याच्या हेतूने शक्यतो पूर्वीच्या आवृत्तीमध्ये सुधारणा असावी. हे कायदे आर्टिलरी ग्राउंडवर आधारित लंडन क्रिकेट क्लबच्या "महान आणि सज्जन सदस्यांनी" तयार केले होते, जरी १७५५ मध्ये छापलेल्या आवृत्तीत "अनेक क्रिकेट संघ" स्टार आणि गार्टर येथे पॉल मॉल मध्ये भेटून सहभागी झाले, असे म्हटले आहे.

मुख्य मुद्द्यांचा सारांश:

• २२ यार्ड (२० मीटर) लांबीसह नाणेफेक आणि खेळपट्टीच्या परिमाणांचा संदर्भ आहे;
• स्टंप सहा इंच (१५२ मिमी) बेलसह २२ इंच (५६० मिमी) उंच असले पाहिजेत;
• चेंडूचे वजन पाच ते सहा औंस (१४० आणि १७० ग्रॅम) दरम्यान असावे;
• एका षटकात चार चेंडू असतात;
• नो-बॉल हा मागचा पाय बॉलिंग क्रीझच्या पुढे पाय टाकल्यावर दंड आहे;
• बॉलिंग क्रीजच्या आधी पॉपिंग क्रीज ३ फूट १० इंच (१.१७ मीटर) असते;
• "इट इज आउट" (बाहेर होणे) साठी अनेक कारणे आहेत;
• १७व्या शतकातील अनुभवांनुसार हिट द बॉल ट्वाइस (चेंडूला दोनदा मारणे) आणि क्षेत्ररक्षणात अडथळा हे स्पष्टपणे प्रतिबंधीत आहेत;
• चेंडू टाकेपर्यंत यष्टिरक्षकाने स्थिर व शांत असणे आवश्यक आहे;
• पंचांनी नवीन फलंदाजला यायला दोन मिनिटे व डावाच्या दरम्यान दहा मिनिटे दिली पाहिजेत (जेवण व पावसाचा ब्रेक शक्यतो वगळून);
• क्षेत्ररक्षकांनी अपील न केल्यास पंच फलंदाजाला बाद देऊ शकत नाहीत;
• पंचाला काही प्रमाणात योग्यायोग्य ठरवण्याचा अधिकार असतो व हे स्पष्ट केले जाते की पंच हा "एकमात्र न्यायाधीश" आहे आणि "त्याचा निर्णय अंतिम असेल".

१७४४ चे कायदे असे म्हणत नाहीत की गोलंदाजाने बॉल रोल (किंवा स्किम) केला पाहिजे आणि विहित आर्म ॲक्शनचा कोणताही उल्लेख नाही त्यामुळे, सिद्धांततः, संभाव्य विवादास्पद असले तरी पिच्ड डिलीव्हरी कायदेशीर ठरली असती. अंडरआर्म पिचिंगची सुरुवात १७६० च्या दशकाच्या सुरुवातीस झाली असे मानले जाते जेव्हा हॅम्बल्डन क्लब प्रसिद्ध होत होता. जुन्या "हॉकी स्टिक" बॅटच्या जागी आधुनिक सरळ बॅट आणली गेली जी जमिनीवर चेंडू मारण्यासाठी चांगली होती परंतु उसळलेल्या चेंडूसाठी नाही.

१७७१ मध्ये खेळाच्या मैदानावरील एका घटनेमुळे एक नवीन कायदा तयार झाला जो आजही अस्तित्त्वात आहे. चेर्टसी आणि हॅम्बल्डन यांच्यातील लालेहॅम बर्वे येथे झालेल्या सामन्यात चेर्टसी अष्टपैलू थॉमस व्हाईटने विकेटची रुंदी असलेली बॅट वापरली. ही कारवाई रोखण्यासाठी कोणताही नियम नव्हता आणि म्हणून सर्व हॅम्बल्डन खेळाडूंनी अधिकृत निषेध नोंदवला ज्यावर थॉमस ब्रेट, रिचर्ड नायरेन आणि जॉन स्मॉल या तीन प्रमुख हॅम्बल्डन खेळाडूंनी स्वाक्षरी केली. परिणामी, बॅटची कमाल रुंदी चार आणि एक चतुर्थांश इंच असावी, असे खेळाच्या कायदेकर्त्यांनी ठरवले होते; कायद्याच्या पुढील पुनरावृत्तीमध्ये याचा समावेश करण्यात आला आहे व ती कमाल रुंदी कायम आहे.

सद्य नियम

१ ऑक्टोबर २०१७ पासून कायद्याची वर्तमान आवृत्ती "क्रिकेट २०१७ संहितेचे कायदे" आहे, जी "२००० कायद्याच्या संहितेच्या" ६व्या आवृत्तीला बदलून प्रभावी झाली. कायद्यांचे पालकत्त्व ही एमसीसी ची सर्वात महत्वाची भूमिका आहे. आयसीसी आजही एमसीसी च्या कायदे उपसमितीची जबाबदारी असलेल्या कायदे लिहिणे व त्यांच्या व्याख्येसाठी एमसीसी वर अवलंबून आहे. एमसीसी मधील प्रक्रिया अशी आहे की उपसमिती एक मसुदा तयार करते जो मुख्य समिती पास करते. तरीही क्रिकेटचे काही खेळ पातळी खेळण्याच्या अटींच्या अधीन आहेत ज्या कायद्यांपेक्षा भिन्न असू शकतात. खेळण्याच्या अटींची अंमलबजावणी आंतरराष्ट्रीय स्तरावर आयसीसीकडून तर देशांतर्गत स्तरावर प्रत्येक देशाच्या नियंत्रण मंडळाद्वारे केली जाते.

कायद्याच्या संहितेत हे समाविष्ट आहे:

• प्रस्तावना;
• कायद्याची प्रस्तावना;
• ४२ कायदे;
• 5 परिशिष्ट, जे कायद्यांना अधिक परिभाषित करतात;

कायद्यांच्या २०१७ आवृत्तीच्या तिसऱ्या आवृत्तीपासून प्रारंभ करून कायद्यांना लिंग-तटस्थ शब्दावली वापरता यावी यासाठी "बॅट्समन (फलंदाज)" या शब्दापासून "बॅटर" हा शब्द बदलण्यात आला.

खेळाची रचना करणे

पहिल्या १२ कायद्यांमध्ये खेळाडू व अधिकारी, मूलभूत उपकरणे, खेळपट्टीची वैशिष्ट्ये व खेळाच्या वेळा समाविष्ट आहेत. हे कायदे परिशिष्ट बी, सी व डी द्वारे पूरक आहेत (खाली पहा).

• नियम १ - खेळाडू
• नियम २ - बदली खेळाडू
• नियम ३ - पंच
• नियम ४ - स्कोरर्स

खेळपट्टी व क्रिकेट सामग्री

• नियम ५ - चेंडू
• नियम ६ - बॅट
• नियम ७ - खेळपट्टी
• नियम ८ - यष्टी
• नियम ९ - वेगवेगळ्या क्रीस
• नियम १० - मैदानाचे स्वरूप व निगा
• नियम ११ - खेळपट्टीचे आवरण

खेळाची यंत्रणा

• नियम १२ - डाव
• नियम १३ - फॉलोऑन
• नियम १४ - सामना घोषित करणे वा सोडणे
• नियम १५ - मध्यांतर
• नियम १६ - खेळाची सुरुवात
• नियम १७ - मैदानावर सराव

धावा काढणे व विजय

• नियम १८ - धावा काढणे
• नियम १९ - चौकार
• नियम २० - शेवटचा चेंडू
• नियम २१ - निकाल
• नियम २२ - षटक
• नियम २३ - डेड चेंडू
• नियम २४ -नो बॉल
• नियम २५ - वाइड चेंडू
• नियम २६ - बाय किंवा लेग बाय

बळी मिळवण्याच्या पद्धती

• नियम २७ - अपील
• नियम २८ - पडलेली यष्टी
• नियम २९ - फलंदाज क्रीसबाहेर

बाद होण्याचे प्रकार

• नियम ३० - त्रिफळाचीत
• नियम ३१ - टाइम्ड आउट
• नियम ३२ - झेलबाद
• नियम ३३ - हॅंन्डल्ड बॉल
• नियम ३४ - हिट द बॉल ट्वाइस
• नियम ३५ - हिट विकेट
• नियम ३६ - पायचीत
• नियम ३७ - क्षेत्ररक्षणास अडथळा
• नियम ३८ - धावचीत
• नियम ३९ - यष्टिचीत

क्षेत्ररक्षक

• नियम ४० - यष्टिरक्षक
• नियम ४१ - क्षेत्ररक्षक

फेअर प्ले

• नियम ४3

- फेअर आणि अनफेअर प्ले