"तेजोमेघ" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

 

'''{{लेखनाव}}''' ([[इंग्लिश भाषा{{!}}इंग्लिश]]: Nebula; नेब्युला) हा धूळ, [[हायड्रोजन]], [[हेलियम]] व आयनित वायूंपासून बनलेला आंतरतारकीय मेघ असतो. सुरूवातीला हे नाव कोणत्याही मोठ्या अवकाशीय वस्तूस देण्यात येई, उदाहरणार्थ [[आकाशगंगा{{!}}आकाशगंगेच्या]] पलीकडील [[दीर्घिका]].

([[देवयानी दीर्घिका]] ही [[एडविन हबल]] याने दीर्घिकांचा शोध लावण्यापूर्वी अँड्रोमेडा तेजोमेघ म्हणून ओळखली जाई.) तेजोमेघ बऱ्याचदा ताऱ्यांच्या निर्मितीची ठिकाणे बनतात. (उदा. ईगल तेजोमेघ) ईगल तेजोमेघाचे छायाचित्र हे [[नासा]]च्या सर्वांत लोकप्रिय छायाचित्रांपैकी एक आहे, "पिलर्स ऑफ क्रिएशन". (नवनिर्मितीचे स्तंभ) या भागांमध्ये वायू, धूळ व इतर घटक एकमेकांवर आदळून जास्त वस्तुमान तयार होते, जे आणखी वस्तुमान आकर्षित करते व शेवटी ते ताऱ्यांत रुपांतर होण्याइतके मोठे होते. उरलेल्या वस्तुमानाचे ग्रह व इतर ग्रहीय प्रणालीतील वस्तूंमध्ये रुपांतर होते.

 

असे मानण्यास जागा आहे की [[दुर्बीण{{!}}दुर्बीणीच्या]] शोधापूर्वीही [[माया संस्कृती{{!}}माया लोकांना]] तेजोमेघांविषयी माहिती होती. मृगनक्षत्राच्या आसपास असलेल्या आकाशाच्या क्षेत्रासंबंधित असलेली एक लोककथा सिद्धांताचे समर्थन करते. कथेत असा उल्लेख आहे की धगधगत्या आगीच्या आसपास एक डाग आहे.<ref>क्रूप, एडवर्ड सी. (१९९९), [http://pqasb.pqarchiver.com/skyandtelescope/access/886319051.html?dids=886319051:886319051&FMT=CITE&FMTS=CITE:PAGE&date=Feb+1999&author=E+C+Krupp&desc=Igniting+the+Hearth Igniting the Hearth], Sky & Telescope (February): 94</ref>

 

[[विल्यम हर्षेल]] व त्यांची बहीण कॅरोलिन हर्षेल यांच्या अथक प्रयत्नांमुळे नंतर तेजोमेघांची संख्या प्रचंड वाढली. त्यांची [http://books.google.com/books?id=0YMFAAAAQAAJ&pg=PA457&lpg=PA457&dq=Catalogue+of+One+Thousand+New+Nebulae+and+Clusters+of+Stars&source=bl&ots=5OLH1iqhm2&sig=Md3X-IEYA5_v6TVitMZIGC94-Kg&hl=en&ei=Im4LTYqcO5Ognwff75XUDg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=4&ved=0CCcQ6AEwAw#v=onepage&q=Catalogue%20of%20One%20Thousand%20New%20Nebulae%20and%20Clusters%20of%20Stars&f=false एक हजार नवीन तेजोमेघ व तारकापुंजांची सूची] १७८६ मध्ये प्रकाशित झाली. तिची दुसरी आवृत्ती १७८९ मध्ये तर तिसरी व शेवटची ५१० नवे तेजोमेघ असलेली आवृत्ती १८०२ मध्ये प्रकाशित झाली. या कामात बऱ्याचदा विल्यम हर्षेलला तेजोमेघ म्हणजे न कळलेले तारकापुंज वाटत असत.

 

अनेक तेजोमेघांची निर्मिती आंतरतारकीय माध्यमात गुरूत्वीय अवपातामुळे होते. त्यातील वस्तू स्वतःच्याच गुरूत्वाकर्षणाखाली आकुंचन पावत असताना तारे मध्यभागी निर्माण होऊ शकतात, ज्यांचे [[अतिनील किरण]] आसपासच्या वायूंना आयनित करून त्यांना प्रकाशतरंगांवर दृष्टिगोचर करतात. अशा प्रकारच्या तेजोमेघांची उदाहरणे म्हणजे [[रोझेट्टे तेजोमेघ]] व [[पेलिकन तेजोमेघ]] होय. एच२ प्रदेश म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या या तेजोमेघांचा आकार मूळ वायंच्या मेघांच्या आकारावर अवलंबून असतो. हे असे प्रदेश आहेत की जिथे ताऱ्यांची निर्मिती होते. या ताऱ्यांना आदितारे म्हटले जाते.

 

काही तेजोमेघ हे अतिनवताऱ्यांच्या स्फोटांमुळे उद्भवलेले असतात. अतिनवतारे म्हणजे कमी आयुर्मानाच्या, प्रचंड वस्तुमानाच्या ताऱ्याचा स्फोट. अतिनवताऱ्याच्या स्फोटामुळे त्यातील द्रव्य बाहेरच्या दिशेस फेकले जाऊन ऊर्जेमुळे ते आयोनित होतात व त्याच्यापासून ठोस वस्तूची निर्मिती होऊ शकते. [[वृषभ रास{{!}}वृषभ राशीतील]] [[क्रॅब तेजोमेघ]] या प्रकाराचे उत्तम उदाहरण आहे. १०५४ साली झालेला हा स्फोट एसएन १०५४ म्हणून नोंदवला गेला आहे. स्फोटानंतर निर्माण झालेली स्थायुरुप वस्तू [[न्यूट्रॉन तारा]] असून तो या तेजोमेघाच्या मध्यभागी आहे.

 

{{commonscat|Nebula|{{लेखनाव}}}}

 

[[वर्ग:खगोलशास्त्र]]

 

[[ar:سديم]]

[[az:Dumanlıq]]