"गोपाळ हरी देशमुख" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक
Content deleted Content added
छो →जीवन |
|||
ओळ २:
== जीवन ==
सरदार गोपाळ हरी देशमुख (जन्म : [[फेब्रुवारी १८]], [[इ.स. १८२३]],मृत्यू : पुणे [[ऑक्टोबर ९]], [[इ.स. १८९२]]. त्यांचे घराणे मूळचे [[कोकण|कोकणातले]] वतनदार होते. घराण्याचे मूळचे आडनाव सिद्धये. त्यांच्या देशमुखी वतनामुळे देशमुख हे आडनाव रूढ झाले. गोपाळराव देशमुखांचे वडील [[हरिपंत देशमुख]] हे पुण्यात [[दुसरा बाजीराव पेशवा|दुसर्‍या बाजीराव पेशव्यांचे]] सेनापती [[बापू गोखले]] यांचे फडणीस म्हणून काम करीत होते. गोपाळराव देशमुखांना ग्रंथसंग्रहाची व वाचनाची विलक्षण आवड होती. इतिहास हा त्यांचा आवडीचा विषय होता. त्यांनी त्या विषयावर सुमारे दहा पुस्तके लिहिली आहेत.
==लेखन==
इ.स. १८४८ पासून त्यांनी ''प्रभाकर'' या साप्ताहिकात ''लोकहितवादी'' या नावाने लोकहितार्थ लेखन सुरू केले. त्या काळी लहान वयातच लग्न करून द्यायची प्रथा होती. लहान वयातील लग्नामुळे काय अडचणी होतात हे त्यांनी प्रभाकरमध्ये पत्र लिहून लोकांच्या नजरेस आणले. पुढील काळात त्यांनी अनेक समस्यांबाबत, विविध विषयांवर पत्रद्वारा लेखन केले. मुंबई प्रांताचे तेव्हाचे गव्हर्नर [[हेन्‍री ब्राउन]] यांच्या पुढाकाराने गोपाळरावांनी इ.स. १८४८ साली पुण्यात एक ग्रंथालय काढले. ''पूना नेटिव जनरल लायब्ररी'' या नावाने स्थापन झालेले हे ग्रंथालय पुढे ''पुणे नगरवाचन मंदिर'' म्हणून प्रसिद्ध झाले <ref>{{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.masapapune.org/MASAPAPune/History.aspx | शीर्षक = महाराष्ट्र साहित्य परिषदेचा इतिहास | प्रकाशक = महाराष्ट्र साहित्य परिषद | अ‍ॅक्सेसदिनांक = १८ फेब्रुवारी, इ.स. २०१२ | भाषा = मराठी }}</ref>. प्रामुख्याने महाराष्ट्रात व गुजरातमध्ये त्यांनी आपल्या सामाजिक कार्याचा ठसा उमटवला.▼
रेव्हरंड जी.आर. ग्लीन यांच्या ‘हिस्टरी ऑफ द ब्रिटिश एम्पायर इन इंडिया‘ या पुस्तकाच्या आधारे गोपाळराव देशमुखांनी इ.स.१८४२मध्ये, म्हणजे वयाच्या एकोणिसाव्या वर्षी हिंदुस्थानचा इतिहास ‘हे पुस्तक लिहिले. पुस्तकाचे प्रकाशन मात्र इ.स.१८७८मध्ये झाले. इ.स. १८४८ पासून त्यांनी मुंबईहून निघणार्‍या ''प्रभाकर'' या साप्ताहिकात(संपादक :भाई महाजन), ''लोकहितवादी'' या नावाने लोकहितार्थ लेखन सुरू केले. त्या नावाने त्यांचा पहिला लेख त्या वर्षी १२मार्च रोजी प्रसिद्ध झाला. लेखाचा विषय होता..’इंग्लिश लोकांच्या व्यक्तिमात्राच्या गैरसमजुती’. याशिवाय, लोकहितवादींनी ‘एक ब्राह्मण‘ या नावानेही लिखाण केले आहे. त्या काळी लहान वयातच लग्न करून द्यायची प्रथा होती. लहान वयातील लग्नामुळे काय अडचणी होतात हे त्यांनी प्रभाकरमध्ये पत्र लिहून लोकांच्या नजरेस आणले. पुढील काळात त्यांनी अनेक समस्यांबाबत, विविध विषयांवर पत्रद्वारा लेखन केले.
त्यांची [[निस्पृह]] व [[निःपक्षपाती]] म्हणून ख्याती होती. सातार्‍याचे प्रिन्सिपॉल सदर अमीन यांना काही कारणास्तव निलंबित करण्यात आले. त्यांच्या जागी गोपाळरावांची नेमणूक करण्यात आली. सदर अमीन यांची चौकशी चालू झाल्यावर चौकशी प्रमुख म्हणून त्यांनी गोपाळरावांचेच नाव सुचविले. त्यांचा गोपाळरावांच्या निःपक्षपातीपणावर विश्वास होता. इ.स. १८५६ साली गोपाळराव असिस्टंट इनाम कमिशनरपदावर नेमले गेले. इ.स. १८६७ साली त्यांनी अहमदाबाद येथे स्मॉल कॉज कोर्टात जज्ज म्हणून काम करण्यास सुरुवात केली. गुजरातमधील वास्तव्यात त्यांनी विविध उपक्रम कार्यान्वित केले. येथील ''प्रेमाभाई इन्स्टिट्यूट''तर्फे ते दरवर्षी व्याख्यानमाला करवीत आणि स्वतःही अनेक विषयांवर भाषणे देत. तेथे त्यांनी प्रार्थना समाजाची स्थापना केली, तसेच गुजराथी पुनर्विवाह मंडळ स्थापन केले. ''[[गुजरात व्हर्नाक्युलर सोसायटी]]'' ऊर्जितावस्थेत आणली. [[गुजराती]] व [[इंग्लिश भाषा]] भाषेत ''हितेच्छु'' नावाचे साप्ताहिक काढले. त्यांनी गुजरातमध्ये गुजराती वक्तृत्वसभा स्थापन केली.▼
इ.स. १८४८ ते इ.स. १८५० या काळात त्यांनी १०८ छोटे छोटे निबंध लिहिले. हेच निबंध ''[[लोकहितवादींची शतपत्रे]]'' नावाने ओळखले जातात. या शतपत्रांच्या माध्यमातून त्यांनी समाजसुधारणाविषयक विचार समाजासमोर मांडले. ही शतपत्रे ''प्रभाकर'' या साप्ताहिकातून प्रसिद्ध झाली. धार्मिक, सामाजिक, आर्थिक, राजकीय, वाङ्मयीन, ऐतिहासिक इत्यादी विषयांवर त्यांनी लहानमोठे असे सुमारे
मराठीप्रमाणेच त्यांनी गुजरातीतही लिखाण केले आहे.
==लोकहितवांदींचे ग्रंथसाहित्य==
* '''इतिहास : (एकूण १० पुस्तके)'''
** भरतखंडपर्व (हिंदुस्थानचा संक्षिप्त इतिहास ,१८५१)
** पाणिपतची लढाई(काशिराज पंडित यांच्या मूळ फार्शी ग्रंथाच्या इंग्रजी भाषांतरावरून, १८७७.)
** ऐतिहासिक गोष्टी भाग १ (१८७७)
** ऐतिहासिक गोष्टी भाग २ (१९७८)
** ऐतिहासिक गोष्टी भाग ३ (१९८०
** हिंदुस्थानचा इतिहास - पूर्वार्ध (१८७८)
** गुजरात देशाचा इतिहास (१८८१)
** लंकेचा इतिहास (१८८८)
** सुराष्ट्र देशाचा ससाक्ष इतिहास (गुजराथीवरून अनुवादित,१८९१)
** उदेपूरचा इतिहास (कर्नल टॉडच्या ‘अ‍ॅनल्स ऑफ राजस्थान‘चे भाषांतर, १८९३)
* चरित्रे : (एकूण २ पुस्तके)
** पृथ्वीराज चव्हाण यांचा इतिहास (चांद बारदाई यांच्या ‘पृथ्वीराज रासो‘ नावाच्या इ.स.११९१मध्ये मूळ प्राकृत भाषेत लिहिल्या गेलेल्या काव्यावर आधारित, १८८३)
*** टीप: पृथ्वीराज चव्हाण इ.स. ११९२मध्ये लढाईत मारले गेले. म्हणजे ‘पृथ्वीराज रासो‘ त्यांच्या हयातीत लिहिले गेले होते.
** पंडित स्वामी श्रीमद्‌दयानंद सरस्वती (१८८३)
==अन्य सामाजिक कार्य==
▲
▲त्यांची [[निस्पृह]] व [[निःपक्षपाती]] म्हणून ख्याती होती. सातार्‍याचे प्रिन्सिपॉल सदर अमीन यांना काही कारणास्तव निलंबित करण्यात आले. त्यांच्या जागी गोपाळरावांची नेमणूक करण्यात आली. सदर अमीन यांची चौकशी चालू झाल्यावर चौकशी प्रमुख म्हणून त्यांनी गोपाळरावांचेच नाव सुचविले. त्यांचा गोपाळरावांच्या निःपक्षपातीपणावर विश्वास होता. इ.स. १८५६ साली गोपाळराव
गोपाळरावांना सामाजिक वर्तन व नीती या घटकांना धार्मिक समजुती आणि चालीरीती यांच्या वर्चस्वापासून मुक्त करायचे होते. धर्मसुधारणेची कलमे म्हणून त्यांनी पंधरा तत्त्वांचा उल्लेख या संदर्भात केला होता. धर्माचे काम एका विशिष्ट वर्गाकडे सोपवले गेल्याने हिंदू धर्माला दौर्बल्य आले आहे असा सिद्धान्त त्यांनी मांडला. त्यांचा मूर्तिपूजेला विरोध होता. समाजातील [[बालविवाह]], [[हुंडा]], [[बहुपत्नीकत्व]] यांसारख्या अनिष्ट प्रथांवर त्यांनी हल्ला चढविला.
इ.स. १८७७ साली दिल्ली दरबारप्रसंगी ब्रिटिश शासनाने ''रावबहादूर'' ही पदवी देऊन त्यांना सन्मानित केले होते.
▲इ.स. १८४८ ते इ.स. १८५० या काळात त्यांनी १०८ छोटे छोटे निबंध लिहिले. हेच निबंध ''[[लोकहितवादींची शतपत्रे]]'' नावाने ओळखले जातात. या शतपत्रांच्या माध्यमातून त्यांनी समाजसुधारणाविषयक विचार समाजासमोर मांडले. ही शतपत्रे ''प्रभाकर'' या साप्ताहिकातून प्रसिद्ध झाली. धार्मिक, सामाजिक, आर्थिक, राजकीय, वाङ्मयीन, ऐतिहासिक इत्यादी विषयांवर त्यांनी सुमारे ३५ ग्रंथ लिहिले. अनेक उत्कृष्ट इंग्रजी ग्रंथांचे मराठीत भाषांतर केले. ज्ञानप्रकाश, इंदुप्रकाश, लोकहितवादी इत्यादी नियतकालिके काढण्याच्या कामी त्यांनी पुढाकार घेतला. त्यांच्या लेखनातून लोकांच्या सर्वांगीण उन्नतीची तळमळ दिसून येते. जातिसंस्था हा देशाच्या उन्नती होण्याच्या मार्गातील मोठा अडसर आहे असे प्रतिपादन त्यांनी आपल्या लेखनातून केले. "मातृभाषेतून शिक्षण" या तत्त्वाचाही त्यांनी प्रसार केला. इ.स. १८७७ साली दिल्ली दरबारप्रसंगी ब्रिटिश शासनाने ''रावबहादूर'' ही पदवी देऊन त्यांना सन्मानित केले होते.
== समाजकार्य ==
| |||