"ज्ञानपीठ पुरस्कार" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

Content deleted Content added
MerlIwBot (चर्चा | योगदान)
छो सांगकाम्याने काढले: en:Gyanpeeth Award
No edit summary
ओळ १:
[[Imageचित्र:Dnyanpeethवाग्देवी.jpg|frame|पुरस्कारात मिळाणारी वाक्देवीचीवाग्देवीची प्रतिमा]]
'''ज्ञानपीठ पुरस्कार''' हा भारतीय साहित्यजगतात [[नोबेल पुरस्कार|नोबेल]] पुरस्काराइतकाच सर्वश्रेष्ठ पुरस्कार समजला जातो.
 
==सुरुवात==
देशाच्या साहित्य क्षेत्रातला सर्वोच्च प्रतिष्ठेचा म्हणून [[ज्ञानपीठ पुरस्कार]] ओळखला जातो.
हा पुरस्कार सुरु करण्यामागे रमा जैन यांची प्रेरणा होती. रमा जैन आणि त्यांचे पती साहू शांतिप्रसाद जैन यांनी भारतीय साहित्यिकांच्या गौरवार्थ उपक्रम करण्याचे ठरवले. [[२२ मे]], [[इ.स. १९६१]] या दिवशी साहू जैन यांच्या एक्कावन्नाव्या वाढदिवसाचे औचित्य साधून स्वत:च्या कौटुंबिक ट्रस्टमधून ''ज्ञानपीठ पुरस्कार'' देण्याची घोषणा त्यांनी केली. त्यानुसार भारतीय ज्ञानपीठाच्या संस्थापक अध्यक्षा श्रीमती रमा जैन यांनी [[१६ सप्टेंबर]], इ.स. १९६१ यादिवशी संस्थेच्या बैठकीत ज्ञानपीठ पुरस्काराबाबतचा ठराव मांडला. या पुरस्काराचे स्वरूप ठरविण्यासाठी [[२ एप्रिल]], [[इ.स. १९६२]] यादिवशी [[दिल्ली]]ला देशभरातून ३०० विद्वानांना आमंत्रित करण्यात आले. या विद्वानांचे दोन सत्रात संमेलन झाले. त्याची अध्यक्षता डॉ. वी. राघवन आणि डॉ. भगवतीचरण वर्मा यांनी केली व सूत्रसंचालन डॉ. धर्मवीर भारती यांनी केले. या संमेलनाला [[काका कालेलकर]], हरेकृष्ण मेहताब, निसीम इजेकिल, डॉ. सुनीति कुमार चैटर्जी, डॉ. [[मुल्कराज आनंद]], सुरेंद्र मोहंती, देवेश दास, सियारामशरण गुप्त, रामधारी सिंह दिनकर, उदयशंकर भट्ट, जगदीशचंद्र माथुर, डॉ. नगेन्द्र, डॉ. बी.आर.बेंद्रे, जैनेंद्र कुमार, मन्मथनाथ गुप्त, लक्ष्मीचंद्र जैन यासारखे विद्वान हजर होते. यातून तयार झालेली पुरस्काराची संपूर्ण योजना [[डॉ. राजेंद्रप्रसाद]] यांना सादर करण्यात आली. त्यांनी ती मान्य केली व निवडसमितीचे प्रमुखपदही स्विकारले पण इ.स. १९६३ मध्ये त्यांचे निधन झाले. त्यानंतर ही जबाबदारी काकासाहेब कालेलकर व डॉ. संपूर्णानंद यांनी स्विकारली. २९ डिसेंबर, इ.स. १९६५ मध्ये पहिला ज्ञानपीठ पुरस्कार मल्याळम कवी श्री. गोविंद शंकर कुरूप यांच्या ''ओडोक्वुघल'' (बासरी) या काव्यकृतीला मिळाला.
==निवडीचे निकष व प्रक्रीया==
[[भारत|भारताचा]] [[भारतीय|कोणताही नागरिक]] [[भारतीय संविधान|भारतीय संविधानाच्या]] आठव्या अनुसुचित नमूद केलेल्या बावीस भाषांपैकी कोणत्याही भाषेत लेखन करणार्या एका नागरिकाला दरवर्षी हा पुरस्कार देण्यात येतो. प्रकाशित होऊन कमीतकमी पाच वर्षे झालेल्या पुस्तकांचाच पुरस्कारासाठी विचार होतो. ज्या भाषेसाठी हा पुरस्कार दिला गेला त्याच्या पुढील तीन वर्षे या भाषेचा पुरस्कारासाठी विचार केला जात नाही. सुरुवातीला एक लाख, नंतर दिड लाख, नंतर पाच लाख त्यानंतर आता सात लाख रूपये एवढी रक्कम पुरस्कार विजेत्याला दिली जाते. काहीवेळा एका ऐवजी दोन साहित्यिकांची पुरस्कारासाठी निवड होते त्यावेळी ही रक्कम विभागून दिली जाते. [[इ.स. १९६७]] मध्ये [[गुजराती]] व [[कानडी]], [[इ.स. १९७३]] मध्ये [[उडिया]] व कानडी तसेच [[इ.स. २००८]] मध्ये [[कोकणी]] आणि [[संस्कृत]] अशा दोन भाषांना हे पारितोषिक विभागून देण्यात आले होते.
 
भारतातील विद्यापीठे, त्यांचे भाषाप्रमुख, अन्य शिक्षणसंस्थांचे प्रमुख, विख्यात साहित्यिक, समीक्षक, भाषाशास्त्रज्ञ अशा सर्वांना आपापल्या मातृभाषेतील साहित्यकृतीची शिफारस करण्याची विनंती करण्यात येते. ज्ञानपीठ पुरस्काराच्या पहिल्या निवडसमितीवर सातपेक्षा कमी व अकरापेक्षा जास्त मान्यवर असू नयेत असे धोरण ठरविण्यात आलेले आहे. ज्ञानपीठ पुरस्कारासाठी नावाची छाननी करण्यासाठी प्रत्येक भाषेची तीन सदस्यांची एक समिती असते. तिला एल.ए.सी. म्हणजेच लोकल अॅडव्हायझरी कमिटी म्हणतात. ही समिती आपल्या भाषेतील एका समर्थ साहित्यिकाच्या नावाची एकमुखाने शिफारस ज्ञानपीठ व्यवस्थापनाला करते. नंतर मध्यवर्ती निवड समितीत एकाच साहित्यिकाच्या ग्रंथाची निवड केली जाते.
ज्ञानपीठ पुरस्कारात 'पुरस्कार-पत्र', '[[वाक्देवी|वाक्देवीची प्रतीमा]]' आणि 'पाच लाख रुपयांचा धनादेश' ईत्यादिंचा समावेश असतो.
==पुरस्काराचे स्वरूप==
 
ज्ञानपीठ पुरस्कारात 'पुरस्कार-पत्र', '[[वाक्देवी|वाक्देवीचीवाग्देवीची प्रतीमा]]प्रतिमा' आणि 'पाचसात लाख रुपयांचा धनादेश' ईत्यादिंचायांचा समावेश असतो.
आजपर्यंतच्या ज्ञानपीठ पुरस्कार विजेत्यांची सूची '''[[ज्ञानपीठ पुरस्कार विजेते]]''' या लेखामध्ये मिळेल.
==वाग्देवीची प्रतिमा==
ज्ञानपीठ पुरस्कारात दिली जाणारी वाग्देवीची प्रतिमा ही [[माळवा]] प्रांतातील [[धार]] येथील सरस्वती मंदिरातील एका मूर्तीची प्रतिकृती आहे. या सरस्वती मंदिराची निर्मिती [[राजा भोज]] याने [[इ.स. १३०५]] मध्ये केली होती. वाग्देवीची ही मूर्ती सध्या [[लंडन]] येथील [[ब्रिटिश म्युझियम]] मध्ये आहे.
==हेही पहा==
*[[ज्ञानपीठ पुरस्कार विजेते]] - आजपर्यंतच्या ज्ञानपीठ पुरस्कार विजेत्यांची सूची.
==बाह्य दुवे==
*[http://jnanpith.net/ ज्ञानपीठाचे अधिकृत संकेतस्थळ]
 
[[वर्ग:ज्ञानपीठ पुरस्कार|*]]