"संधी (व्याकरण)" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक
Content deleted Content added
छो Khirid Harshad ने लेख संधि (व्याकरण) वरुन संधी (व्याकरण) ला हलविला खूणपताका: मोबाईल संपादन मोबाईल वेब संपादन प्रगत मोबाईल संपादन |
संधी आणि त्यांचे प्रकार हा विभाग संधी (व्याकरण) ह्या पानावर हलवत आहे. खूणपताका: कृ. कॉपीराईट उल्लंघने शोधून वगळण्या करतासुद्धा तपासावा. मोबाईल संपादन मोबाईल अ‍ॅप संपादन Android app edit संदर्भा विना भला मोठा मजकुर ! |
||
ओळ १:
'''
कराराचे नियम केवळ भारतीय भाषांमध्येच नाहीत तर कोरियनसारख्या उरल- अल्टिक कुटुंबातील भाषांमध्येही आहेत. ज्याप्रमाणे [[निळा]] आणि [[लाल|लाल रंग]] एकत्र करून जांभळा बनतो, त्याच प्रकारे संधि ही एक "नैसर्गिक" किंवा उत्स्फूर्त क्रिया आहे.
ओळ १०:
# विसर्ग संधि
#[[स्वरसंधी]] : एकमेकांशेजारी येणारे वर्ण हे जर स्वरांनी जोडले असतील तर त्यांना ‘स्वरसंधी’ असे म्हणतात किंवा एक पाठोपाठ एक येणारे दोन स्वर एकत्र होण्याच्या क्रियेला स्वरसंधी असे म्हणतात.
क) दीर्घत्व संधी –
सजातीय ऱ्हस्व किंवा दीर्घ स्वर मिळून एकच दीर्घ स्वर तयार होतो त्याला दीर्घत्व संधी म्हणतात.
उदा.<br/>
सूर्यास्त = सूर्य+अस्त<br/>
हरीश = हरि+ईश<br/>
गुरूपदेश = गुरु+उपदेश<br/>
महेश = मही+ईश
विद्यार्थी = विद्या+अर्थी
गुरूपदेश = गुरु+उपदेश
भूद्धार = भू+उद्धार
मातृृण = मातृ + ऋण
ख) आदेश संधी –
दोन विजातीय स्वर एकत्र येऊन तयार होणाऱ्या संधीला आदेश संधी म्हणतात.<br/>
आदेश संधीचे खालील प्रकार पडतात. <br/>
i) गुणादेश –
अ किंवा आ या स्वरापुढे जर इ किंवा ई स्वर आल्यास तर त्या दोहोंऐवजी ए हा स्वर येतो, जर उ किंवा ऊ हा स्वर आल्यास तर त्या दोहोंऐवजी ओ स्वर येतो आणि जर ऋ हा स्वर आल्यास तर त्या दोहोस्वरांमिळून अर येतो यालाच गुणादेश संधी असे म्हणतात.
उदा.
ईश्वरेच्छा = ईश्वर+इच्छा<br/>
महोत्सव = महा+उत्सव<br/>
चंद्रोदय = चंद्र+उदय<br/>
देवषा = देव+ऋषी<br/>
महर्षी = महा+ऋषी<br/>
यथेष्ट = यथा+इष्ट<br/>
रमेश = रमा+ईश<br/>
धारोष्ण = धारा+उष्ण<br/>
सूर्योदय = सूर्य+उदय<br/>
गंगोदक = गंगा+उदक<br/>
सुरेंद्र = सुर+इंद्र<br/>
वसंतोत्सव = वसंत+उत्सव
ii) वृद्ध्यादेश –
जर अ आणि आ या स्वरापुढे ए किंवा ऐ स्वर आल्यास तर त्याबद्दल ऐ हा स्वर येतो आणि ओ किंवा औ स्वर आल्यास तर त्याबद्दल औ हा स्वर येतो. यालाच वृद्ध्यादेश (वृद्धि+आदेश) संधी म्हणतात.
उदा.
एकैक = एक+एक<br/>
सदैव = सदा+एव<br/>
जलौध = जल+ओध<br/>
गंगौध = गंगा+ओध<br/>
प्रजैक्य = प्रजा+ऐक्य
हातौटी = हात+ओटी
iii) यणादेश –
जर इ, उ, ऋ, (ऱ्हस्व किंवा दीर्घ) या स्वरांपुढे खालीलपैकी कोणताही विजातीय स्वर आल्यास तर इ-ई या विजातीय स्वराऐवजी य हा वर्ण येतो, उ-ऊ विजातीय स्वराऐवजी व हा वर्ण येतो. ऋ या स्वराऐवजी र हा वर्ण येतो आणि पुढील स्वर मिसळून यणादेश संधी तयार होते.
उदा.<br/>
प्रीत्यर्थ = प्रीति+अर्थ<br/>
इत्यादी = इति+आदी<br/>
अत्युत्तम = अति+उत्तम<br/>
प्रत्येक = प्रति+एक<br/>
मन्वंतर = मनू+अंतर<br/>
स्वल्प = सु+अल्प<br/>
iv) विशेष आदेश –
जर ए, ऐ, ओ किंवा औ या संयुक्त स्वरांपुढे अनुक्रमे ए या संयुक्त स्वराऐवजी आय्, ऐ या संयुक्त स्वराऐवजी आय्, ओ या संयुक्त स्वराऐवजी अव्, औ या संयुक्त स्वराऐवजी आव् असे वर्ण मिसळून आदेश तयार होऊन त्यास पुढील स्वर मिसळून विदेश आदेश संधी तयार होते.
उदा.<br/>
नयन = ने+अन<br/>
गायन = गै+अन<br/>
गवीश्वर = गो+ईश्वर<br/>
नाविक = नौ+इक<br/>
ग) पूर्वरूप संधी –
मराठीत केव्हा केव्हा संधी होत असतांना एकत्र येणाऱ्या दोन स्वरांपैकी पहिला स्वर कायम राहतो व दुसऱ्या स्वराचा लोप होतो. या संधीला पूर्वरूप संधी असे म्हणतात.<br/>
उदा.<br/>
नदीत = नदी+आत<br/>
काहीसा = काही+असा<br/>
केलेसे = केले+असे<br/>
लाडूत = लाडू+आत<br/>
खिडकीत = खिडकी+आत<br/>
घ) पररूप संधी –
केव्हा केव्हा एकत्र येणाऱ्या दोन स्वरांपैकी पहिल्या स्वराचा लोप होतो व दुसरा स्वर कायम राहतो. अशा प्रकारच्या संधीला पररूप संधी असे म्हणतात.<br/>
उदा.<br/>
करून = कर+ऊन<br/>
घामोळे = घाम+ओळे<br/>
घरी = घर+ई<br/>
नुमजे = न+उमजे<br/>
एकैक = एक+एक<br/>
सांगेन = सांग+एन<br/>
#[[व्यंजनसंधी]] –
दोन व्यंजने किंवा यापैकी दुसरा वर्ण स्वर असेल तर त्याला मिळून तयार होणार्याो संधीला व्यंजनसंधी असे म्हणतात.<br/>
व्यंजनसंधीचे खालील उपप्रकार पडतात.<br/>
क) प्रथम व्यंजन संधी –<br/>
दोन शब्दाची संधी होत असतांना पहिल्या शब्दातील शेवटचा वर्ण ग, ज, ड, द, ब (मृदु व्यंजन) यांच्यापैकी आल्यास तर संधी होत असतांना त्याचे जागी त्याच वर्गातील पहिले व्यंजन (क, च, ट, त, प) येऊन संधी होते त्याला प्रथम व्यंजन संधी असे म्हणतात.<br/>
उदा.<br/>
वाक्चातुर्य = वाग्+चातुर्य<br/>
षट्शास्त्र = षड्+शास्त्र<br/>
विपत्काल = विपद्+काल<br/>
वाक्पति = वाग्+पति<br/>
क्षुत्पिपासा = क्षुध्+पिपासा<br/>
शरत्काल = शरद्+काल<br/>
वाक्तांडव = वाग्+तांडव<br/>
आपत्काल = आपद्+काल<br/>
ख) तृतीय व्यंजन संधी –<br/>
दोन शब्दाची संधी होत असतांना पहिल्या शब्दातील शेवटचा वर्ण क, च, ट, त, प यापैकी कोणताही वर्ण आल्यास त्यापासून संधी होत असतांना त्या वर्णाचे जागी त्याच वर्गातील तृतीय व्यंजन येते या संधीला तृतीय व्यंजन संधी असे म्हणतात.<br/>
उदा.<br/>
वागीश = वाक्+ईश<br/>
वाग्देवी = वाक्+देवी<br/>
अजंत = अच्+अंत<br/>
वडानन = वट्+आनन<br/>
सदिच्छा = सत्+इच्छा<br/>
अब्ज = अप्+ज<br/>
सदाचार = सत्+आचार<br/>
सदानंद = सत्+आनंद<br/>
ग) अनुनासिक संधी –
पहिल्या पाच वर्गातील कोणत्याही व्यंजनापुढे अनुनासिक आल्यास त्याच वर्गातील अनुनासिकाशी व्यंजन संधी होतो त्यास अनुनासिक व्यंजन संधी असे म्हणतात.<br/>
उदा.<br/>
वाड्निश्चय = वाक्+निश्चय<br/>
षण्मास = षट्+मास<br/>
जगन्नाथ = जगत्+नाथ<br/>
संमती = सत्+मती<br/>
सन्मार्ग = सत्+मार्ग<br/>
तन्मय = तत्+मय<br/>
घ) त ची विशेष व्यंजन संधी –ौ
या बाबतची विशेष संधी अशी की जर त या व्यंजनापुढे -<br/>
च किंवा छ आल्यास तर त बद्दल च येतो.<br/>
ट किंवा ठ आल्यास ट बद्दल ट येतो.<br/>
ज किंवा झ आल्यास त बद्दल ज येतो.<br/>
ल् आल्यास त बद्दल ल् येतो.<br/>
श आल्यास त बद्दल च होतो व पुढील श बद्दल छ येतो.<br/>
उदा.<br/>
सच्चरित्र = सत्+चरित्र<br/>
उच्छेद = उत्+छेद<br/>
सज्जन = सत्+जन<br/>
सट्टिका = सत्+टीका<br/>
उल्लंघन = उत्+लंघन<br/>
सच्छिष्य = सत्+शिष्य<br/>
उज्ज्वल = उत्+ज्वल<br/>
तल्लीन = तत्+लीन<br/>
ड) म चा संधी –<br/>
म पुढे स्वर आल्यास तो स्वर मागील म मध्ये मिसळून जातो. जर व्यंजन आल्यास म बद्दल मागील अक्षरावर अनुस्वार येतो.<br/>
उदा.<br/>
समाचार = सम्+आचार<br/>
संगती = सम्+गती<br/>
समाप्त = सम्+आप्त<br/>
संताप = सम्+ताप<br/>
संक्रमण = सम्+क्रमण<br/>
संचय = सम्+चय<br/>
#[[विसर्गसंधी]]विसर्ग संधी –<br/>
विसर्ग संधीचे खालील प्रकार पडतात.<br/>
क. विसर्ग उकार संधी –<br/>
विसर्गाच्या पुढे पाच गटापैकी कोणतेही मृदु व्यंजन आल्यास विसर्गाचा उ होतो व तो मागील अ मध्ये मिसळून त्याचा ओ होतो. याला विसर्ग उकार संधी असे म्हणतात.<br/>
उदा.<br/>
यशोधन = यशः+धन<br/>
मनोरथ = मन:+रथ<br/>
अधोवदन = अध:+वदन<br/>
तेजोनिधी = तेज:+निधी<br/>
मनोराज्य = मन:+राज्य<br/>
अधोमुख = अध:+मुख<br/>
ख. विसर्ग-र-संधी –<br/>
विसर्गाच्या मागे अ किंवा आ खेरीज कोणताही स्वर असून पुढे मृदु वर्ण आल्यास विसर्गाचा र होऊन संधी होणे.<br/>
उदा.<br/>
निरंतर = नि:+अंतर<br/>
दुर्जन = दु:+जन<br/>
बहिरंग = बहि:+अंग<br/>
बहिद्वार = बहि:+द्वार<br/>
ग. विसर्ग र संधी –<br/>
विसर्ग र संधी होत असतांना विसर्गाच्या मागे अ, आ खेरीज कोणताही स्वर आल्यास त्या विसर्गाचा र होतो जर दुसरा वर्ण असल्यास यावेळी पहिल्या र चा लोप होतो व त्याच्या मागील स्वर ऱ्हस्व असल्यास दीर्घ होतो.<br/>
उदा.<br/>
नीरस = नि:+रस<br/>
नीरव = नि:+रव<br/>
घ.<br/>
विसर्गापुढे च, छ, ट, त, प, यापैकी कोणताही वर्ण आल्यास विसर्गाच्या जागी श, ष, व, स येऊन संधी होतो.<br/>
उदा.<br/>
दुश्चिन्ह = दु:+चिन्ह<br/>
शनैश्वर = शनै:+चर<br/>
निश्चय = नि:+चय<br/>
दुष्टीका = दु:+टीका<br/>
निस्तेज = नि:+तेज<br/>
चक्षु: = चक्षु:+तेज<br/>
अधस्तल = अध:+तल<br/>
मनस्ताप = मन:+ताप<br/>
निष्फळ = नि:+फळ<br/>
निष्काम = नि:+काम<br/>
ड.<br/>
विसर्गापूर्वी अ असून पुढे क, ख, प, फ यापैकी कोणतेही व्यंजन आल्यास विसर्ग स्थिर राहतो.<br/>
उदा.<br/>
रज:कण = रज:+कण<br/>
अध:पात = अध:+पात<br/>
अंत:पटल = अंत:+पटल<br/>
तेज:पुंज = तेज:+पुंज<br/>
[[वर्ग:व्याकरण]]
[[वर्ग:भाषाशास्त्र]]
| |||