"महादेव मंदिर (पाटणा)" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

▲धुळ्यापासून ७०-७५ किमी अंतरावर, तसेच वेरूळ लेण्यांपासून ६५ किमी अंतरावर असलेल्या पाटणा (ता.-चाळीसगाव, जि.-जळगाव, महाराष्ट्र) गावाजवळ हे मंदिर आहे. हे मंदिर ११ किंवा १२ व्या शतकातील आहे असे इथले लोक सांगतात(नक्की माहीत नाही). हे मंदिर पाटणादेवी परिसरात आहे तसेच ते खुप सुस्थितीतही आहे. मात्र या मंदिराकडे शासनाचे लक्ष दिसत नाही.

▲चाळीसगावपासून पश्चिमेला २० किमी अंतरावर असलेले पाटणादेवी मंदिर हे एक जागृत चंडिका देवीचे शक्तिपीठ मानले जाते. आज ह्या संपूर्ण परिसराला शासनाने गौताळा अभयारण्य म्हणून संरक्षित केलेला असल्याने परिसर हिरवागार दिसतो. त्यातही पावसाळ्यात जास्तच विलोभनीय.

▲पाटणा गाव ओलांडल्यावर वनविभागाचे गेट ओलांडल्या नंतर साधारण २ किमी अंतरावर उजव्या बाजूस पूर्वाभिमुख "प्राचीन हेमाडपंती महादेवाचे मंदिरा"चा एक बोर्ड दिसतो. सहसा सगळ्याच भाविकांचा ओढा फक्त पाटणादेवी मंदिरकडेच असतो. त्यामुळे बोर्डाकडे जाणीवपूर्वक लक्ष ठेवावे लागते. या मंदिराची भव्यता खूपच नजरेत भरण्यासारखी आहे. मंदिर परिसरात जवळजवळ ५-६ अशीच मंदिरे असावीत असे वाटते कारण आता फक्त त्या ठिकाणी मोठे मातीचे ढिगारे व शिलाखंड भग्नावस्थेत आढळतात. त्यांचे उत्खनन झाल्यास खूप मोठा पुरातत्त्वीय इतिहास जगासमोर येऊ शकतो. यादव काळात येथे मोठे प्रगल्भ सांस्कृतिक व धार्मिक केंद्र असावे असे अवशेषांवरून लक्षात येते.

▲सदर मंदिर हे हेमाडपंथी स्थापत्य शैलीतील उत्कृष्ट नमुना आहे.या शैलीत दोन दगडांना जोडताना कोणतेही जोडमिश्रण न वापरता प्रत्येक दगडांच्या स्तंभात खाचा तयार केल्या जातात.जेणेकरून ह्या खाचांमधे मोठमोठे दगडी स्तंभ ही लीलया अडकतात. या मंदिराचे निर्माण कार्य एका भव्य अशा १० फूट उंचीच्या ओट्यावर झालेले प्रथमदर्शनी वाटते. त्याची लांबीच जवळपास १०० फुटांपर्यंत आहे. नंदीगृह , सभागृह व गर्भगृह अशी मंदिर रचना आहे. नंदीगृहाच्या दर्शनी भागाला उभारलेले दोन जवळपास दहा फूट उंचीचे नक्षीदार खांब आपले लक्ष वेधून घेतात. छताचा अवजड भार त्यांनी अगदी लीलया पेलून धरला आहे. मंदिर सभागृहाचा विस्तार बराच मोठा आहे. इतर २४ लहान खांबांवर सभामंडपाची उभारणी केलेली दिसते. प्रत्येक खांब प्रमाणबद्ध असून सुंदर नक्षीकाम करून सुशोभित केलेला आहे. खांबांवरील तुळया, त्यांचे जोतरे, त्यावर रचलेले आयताकृती दगड, सगळं कसं अगदी जुळवून आणलंय. अतिशय कसलेल्या मुरब्बी कारागिरांच्या हातून या कलाकृतीचे निर्माण झाले आहे असेच वाटते. कित्येक टन वजनाच्या या प्रचंड शिळा जमिनीपासून २५ फुटांपेक्षा अधिक उंचीवर उचलून अलगदपणे बसवलेल्या बघतांना त्या काळातील प्रगल्भ तंत्रज्ञानामुळे मन अचंबित होते.

▲प्रवेशद्वारावरच श्रीगणेशाची मूर्ती कोरलेली आहे. तसेच चौकटीवर यक्ष,गंधर्व, किन्नर हे गायन, वादन व नृत्य करत असलेल्या मूर्ती कोरलेल्या आहेत.

▲बाहेरील खांबाच्या खालच्या पट्टीवर हत्तीशिल्पे दिसून येतात. पण दुर्दैवाने त्यातील एकही हत्ती आज पूर्णपणे शिल्लक नाही. जणूकाही मंदिराचा सगळा भार त्यांनी आपल्याच पाठीवर पेलून धरला आहे. एकेठिकाणी कोरलेली चामुंडा देवीची मूर्ती दिसते. जणूकाही तिने पायांजवळ दोन दैत्यांचा केशसंभार पकडून त्यांना शरण आणले आहे. पायाखाली एका दैत्याला दाबले आहे .तर मांडीवर एक दैत्य जीवदानाची याचना करत आडवा पडलेला आहे. शुंभ निशुंभ यांचा संहार करणारी दुर्गा सप्तशतीतील रंणचण्डिका कारागिरांनी हुबेहूब कोरली आहे. कदाचित ह्यावरूनच चंडिका देवीचे मंदिर बांधण्याची प्रेरणा मिळाली असावी. हे शिल्प बघतांना नृसिंहअवताराची आठवण येते. ही सगळी शिल्प आज बरीच झिजलेली आहेत तरीपण त्यांचे सौंदर्य कमी होत नाही.

▲ही प्राचीन वास्तू सन १९५८ च्या अधिनियम २४ नुसार पुरातत्त्वीय स्थळ व अवशेष म्हणून जाहीर करण्यात आली आहे. परंतु वास्तू संरक्षण करण्यासाठी आणखी ठोस पावले उचलली गेली पाहिजेत,तसेच परीसरातील इतर भग्न अवशेषांचा ही परीपूर्ण अभ्यास झाला पाहिजे.