मराठी विकिपीडिया

"कालापाणी प्रदेश" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

इतिहास न्याहाळा
← मागील फरकपुढील फरक →
Content deleted Content added
दृश्यविकिमजकूर
छो शुद्धलेखन (अधिक माहिती)
छो शुद्धलेखन, replaced: स्त्रोत → स्रोत using AWB
ओळ २२९:
| website = <!-- {{URL|example.com}} -->
| footnotes =
}}
 
'''कालापाणी प्रदेश''' हे भारताच्या [[उत्तराखंड]] राज्यातील [[पिथोरागढ जिल्हा|पिथोरागढ जिल्ह्यातील]] पूर्वोत्तर [[तिबेट]] आणि [[नेपाळ|नेपाळच्या]] सीमेवरील उत्तरेकडील [[हिमालय|हिमालयातील]] एक भाग आहे. हा प्रदेश हिमालयात समुद्र पातळी पासून ६१८० मीटर उंचीवर आहे. {{Sfnp|Manzardo, Dahal & Rai, The Byanshi|1976}} <ref name="line of control">
K. C. Sharad, [http://himalaya.socanth.cam.ac.uk/collections/journals/nepalitimes/pdf/Nepali_Times_213.pdf Kalapani's new ‘line of control’], Nepali Times, 10 September 2004, p.&nbsp;6
</ref> परंतु [[नेपाळ|नेपाळने]] १९९८ पासून या क्षेत्राचा दावा केला आहे. <ref name="ours">
[https://www.economist.com/asia/1998/07/02/its-ours It's ours], The Economist, 2 July 1998.
</ref> <ref name="dark waters">
Ramananda Sengupta, Akhilesh Upadhyay, [https://www.outlookindia.com/magazine/story/in-dark-waters/205875 In Dark Waters], Outlook, 20 July 1998.
</ref> नेपाळच्या दाव्यानुसार हा भाग सुदूरपश्चिम प्रदेशच्या दार्चुला जिल्ह्यात आहे.. <ref name="The Print bone of contention">{{स्रोत बातमी|last=Shukla|first=Srijan|url=https://theprint.in/theprint-essential/why-kalapani-is-a-bone-of-contention-between-india-and-nepal/317926/|title=Why Kalapani is a bone of contention between India and Nepal|date=11 November 2019|work=ThePrint}}</ref> हे प्रदेश कालापाणी [[पाणलोट क्षेत्र|नदीचे खोरे]] आहे. ही नदी [[महाकाली नदी (उत्तराखंड)|काली नदी]]ची [[हिमालय|हिमालयातील]] समुद्रपातळी पासून ३६००-५२०० मीटर उंची वर एक उपनदी आहे. कलापिनी आणि लिपुलेख खिंड, हा भारतापासून [[कैलास पर्वत|कैलास]] - [[मानस सरोवर|मानसरोवर]] या प्राचीन तीर्थस्थळाला जाण्याचा एक मार्ग आहे. हा [[उत्तराखंड]] प्रांतातील टिंकर खोऱ्यातील भोतिया लोकांसाठी तिबेटला जोडणारा पारंपारिक व्यापार मार्ग देखील आहे. {{Sfnp|Chatterjee, The Bhotias of Uttarakhand|1976}} {{Sfnp|Manzardo, Dahal & Rai, The Byanshi|1976}}
 
या प्रदेशात काली नदी [[भारत]] आणि [[नेपाळ]] दरम्यानची सीमा बनवते. तथापि, भारत असे सांगते की नदीच्या उगम हद्दीत समाविष्ट केलेले नाही. येथे सीमा पाणलोटा बाजूने धावते. ही स्थिती [[ब्रिटिश भारत|ब्रिटिश भारता]] पासून आहे (इ.स.१८६५) .
 
या प्रदेशच्या परिसराजवळ नेपाळ मध्ये टिनकर पास (किंवा "टिंकर लिपू") नावाची आणखी एक खिंड आहे. {{Efn|According to Nepalese analyst, Buddhi Narayana Shreshta, the distance between the two passes is 3.84&nbsp;km.{{sfnp|Śreshṭha, Border Management of Nepal|2003|p=243}}}} १९६२ च्या [[भारत-चीन युद्ध|चीन-भारतीय]] युद्धानंतर भारताने लिपुलेख पास बंद केल्यानंतर भोटिया व्यापार बहुतेक टिंकर खिंडीतून जात असे. १९९७ मध्ये भारत आणि चीनने लिपुलेख खिंडाला पुन्हा उघडण्यास सहमती दर्शविल्यानंतर, कलापाणी प्रदेशाबद्दल नेपाळी निषेध सुरू झाला. <ref name="Rose">{{Citation|title=Nepal and Bhutan in 1998: Two Himalayan Kingdoms|number=1}}</ref> <ref name="Mahaseth">Harsh Mahaseth, [https://papers.ssrn.com/Sol3/papers.cfm?abstract_id=2930922 Nepal: The Different Interpretations of Crime], National Academy of Legal Studies and Research University, 10 March 2017, via Social Science Research Network.</ref>
 
भारतीय आणि नेपाळच्या अधिकाऱ्यांची संयुक्त तांत्रिक समिती १९९८ पासून सीमेच्या इतर मुद्द्यांसह या विषयावर चर्चा करीत आहे. परंतु अद्याप हे प्रकरण सोडविले नाही.२० मे २०२० रोजी नेपाळने स्वत: च्या हद्दीचा नवीन नकाशा प्रसिद्ध केला ज्यात पहिल्यांदाच कलापाणी, लिपुलेख आणि लिंपियाधुरासह कुटी यंगती नदी पर्यंतची सर्व जमीन नेपाळचा भाग म्हणून दाखविण्यात आली. <ref name="KTMPost">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://kathmandupost.com/editorial/2020/05/21/dialogue-of-the-deaf|title=Dialogue of the deaf|date=21 May 2020|website=|publisher=kathmandupost.com|access-date=25 May 2020}}</ref> नेपाळच्या दार्चुला जिल्ह्याचा भाग म्हणून नेपाळचे नकाशे हे क्षेत्र दर्शवितात, हे क्षेत्र ३५ चौरस किलोमीटर आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiatoday.in/india/story/nepal-new-map-includes-lipulekh-kalapani-amid-border-dispute-1680041-2020-05-20|title=Nepal launches new map including Lipulekh, Kalapani amid border dispute with India|date=20 May 2020|website=|publisher=indiatoday.in|access-date=21 May 2020}}</ref>
 
== भूगोल आणि परंपरा ==
''अल्मोडा जिल्हा गॅझेटियर'' (१९११) नुसार कलापाणी गावाजवळ असलेल्या झऱ्यांना संग्रहात "कलापानी" (अक्षरशः "गडद पाणी") असे नाव आहे. वायव्य-रिखी म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या शिखराच्या उत्तर-पूर्वशिखरापासून हे झरे {{Convert|14220|ft|m}} उंचीवरूनउगम पावतात आणि खोऱ्यातील प्रवाहात वाहतात (उंची: १२,००० फूट). "कालापाणी नदी" नावाचा नाला, दोन प्रवाहांनी तयार होतो, एक पश्चिमेकडील लिपूलेख ''(लिपूगड)'' किडीपासून आणि दुसरा कुंतास शिखर ''(तेरा गड)'' च्या पश्चिम उतरणापासून. आधुनिक नकाशे अनुक्रमे ''ओम पर्वत'' आणि ''माउंट आपी'' येथे उद्भवणारे आग्नेय दिशेने आणखी दोन प्रवाह सामील झाले आहेत. त्यातील नंतरचे नाव, ''पनखा गड'' , कलापानी गावाजवळ नदीला मिळते. {{Sfnp|Walton, Almora District Gazetteer|1911}} {{Efn|Some survey maps of Nepal transpose the names of the ''Pankha Gad'' and ''Lilinti Gad'', the two tributaries that join the Kalapani from the southeast.<ref name="Survey of Nepal 1996">[http://pahar.in/pahar/Maps--Primary/Nepal/Nepal%20Topo%20Maps/3080%2016%20Tinkar.jpg Tinkar], Survey of Nepal, 1996.</ref>}}
[[चित्र:Sketch_of_Kumaon_(Survey_of_India),_1819.jpg|डावे|इवलेसे|280x280अंश| कुमाऊचा सर्वेक्षण नकाशा (डब्ल्यूजे वेब, १८१९) "कलापाणी कारंजे" एक खूण म्हणून दर्शवितो. "बियन्स" खोऱ्यात बिनबाहीत कुथी नदी वाहते. {{Efn|Col. William J. Webb surveyed the Kumaon area between 1815–1821. By May 1816, "he had surveyed to the sources of the Kali and was working along the north border".<ref name="Survey of India history">{{citation |editor-last=Phillimore |editor-first=R. H. |title=Historical Records of the Survey of India, 1815–1830 |date=1954 |publisher=Survey of India |url=http://himalaya.socanth.cam.ac.uk/collections/rarebooks/downloads/HRSA_03.pdf |p=45}}</ref> Webb did not assign names to the three large tributaries that join the Kali River in Kumaon, even though he labelled their valleys as Byans, Darma and Johar. The name "Kuthi valley" for Byans valley and "Kuthi Yankti" for the river are later coinages, apparently named after the village Kuthi, the main village of the valley. Webb spelt its name as "Koontee", which was presumably related to the "Koontas Mountains" immediately to its northeast.}} ]]
पुढे हे गॅझेटिअर सांगत की कालापाणी चा संघटित प्रवाह असलेला नाला पाच मैल नैऋत्य दिशेला वाहतो. हुंजी गावाजवळ लिंपियाधुरा खिंडीतून येणाऱ्या कुथी यंगति नदीत या नाल्याचा समावेश होतो. या मिलनानंतर या नदीला ‘[[महांकाली नदी]]’ म्हणतात. या पुस्तकात असेही म्हटले आहे की [[महांकाली नदी|महांकाली नदीचा]] खरा स्त्रोतस्रोत म्हणजे ‘कुथी येंकटी’. {{Sfnp|Walton, Almora District Gazetteer|1911}} भाषा पूर्णपणे तार्किक नसल्यामुळे, "महांकाली नदी" हा शब्द बहुधा नदीच्या झरेच्या जागेला लागू होतो. तेथील लोक झरे पवित्र मानतात आणि महांकाली नदीचे मूळ म्हणून चुकीने मानले जातात. {{Sfnp|Walton, Almora District Gazetteer|1911}} तथापि, ते १८१६ मध्ये डब्ल्यू.जे. वेबने केलेल्या पहिल्याच सर्वेक्षणातून ब्रिटीशांनी महत्त्वाचे स्थान मानले होते. {{OSM Location map|coord={{coord|30.26|80.84}} <!-- Map center -->|mark-description11=Headwater of Kali
<!-- Tinker Khola -->|label11=Kuthi|labela11=Yankti|label-size11=10|label-color11=hard blue|label-pos11=left|label-offset-x11=0|label-offset-y11=-5|mark-title11=[[Kuthi Yankti]]|mark-coord12={{coord|30.0993|81.0289}} <!-- 30.1247|81.0128 -->|mark11=AS-rzeka-icon.svg|mark12=AS-rzeka-icon.svg|mark-size12=11|label12=Tinkar River|label-size12=10|label-color12=hard blue|label-pos12=bottom|label-offset-x12=0|label-offset-y12=0|mark-title12=Tinkar Khola|mark-size11=11|mark-coord11={{coord|30.323|80.7229}} <!-- 30.3065|80.7447; 30.247|80.789 -->|mark-coord13={{coord|30.0834|80.8011}} <!-- 30.14935|80.87203 -->|mark-description9=<!-- RIVERS -->
<!-- Kalapani River -->|mark9=Red pog.svg|mark-size9=6|label9=Tinkar|label-size9=10|label-color9=hard red|label-pos9=right|label-offset-x9=0|label-offset-y9=0|mark-title9=Tinkar|mark-coord10={{coord|30.23565|80.94821}} <!-- 30.24241|81.00242 -->|mark-description10=Also called Lipu Gad, headwater of Kali
ओळ २६०:
<!-- Changru -->|mark-coord8={{coord|30.1295|80.8834}}|mark8=Red pog.svg|mark-size8=6|label8=Changru|label-size8=10|label-color8=hard red|label-pos8=top|label-offset-x8=17|mark-title6=Garbyang|label-offset-x6=-4|label-offset-x4=0|label-pos5=right|label-offset-y4=0|mark-title4=Kuthi|mark-description4=<!-- Limpiyadhura Pass -->|mark-coord5={{coord|30.4608|80.6121}}|mark5=Mountain pass 12x12 ne.svg|mark-size5=10|label5=Limpiyadhura <!-- |labela5 = Pass -->|label-size5=10|label-color5=hard red|label-offset-x5=2|label-pos6=left|label-offset-y5=-10|mark-title5=Limpiyadhura Pass|mark-description5=Point on China–India border
<!-- Garbyang -->|mark-coord6={{coord|30.1251|80.8575}}|mark6=Red pog.svg|mark-size6=6|label6=Garbyang|label-size6=10|label-color6=hard red|mark-description22=Autonomous region of [[China]]}}
महांकाली नदीच्या दोन्ही बाजूंच्या भागास बायन्स म्हणतात. हा एक परगणा ( [[मुघल साम्राज्य|मुघल]] काळातील जिल्हा) होता. हे पश्चिम हिमालयी (एकेकाळी पश्चिम तिबेटमध्ये बोलल्या जाणाऱ्या झांग-झुंग भाषेशी अगदी जवळून संबंधित) भाषिक ब्यानसांद्वारे वसलेले आहे. <ref>{{Citation|title=New Research on Zhangzhung and Related Himalayan Languages: Bon Studies 3|year=2001}}: "Geographically, the traditional Byans region is divided into two parts, Pangjungkhu, including Budi, Garbyang and Chhangru, and Yerjungkhu, consisting of Gunji, Nabi, Rongkang, and Napalchu. The Byans people recognize two varieties of their language, Pangjungkhu boli Yerjungkhu boli, which correspond to this geographical division, but the differences between the two are now minor."</ref> लिंपियाधुरा पास आणि लिपुलेख पास दोन्ही बायन्सिसद्वारे वारंवार वापरला जात असे, {{Sfnp|Negi, Singh & Das, Trade in the Cis and Trans Himalayas|1996|p=58}} परंतु लिपुलेख पास तिबेट व्यापारी शहर असलेल्या बुरंग (किंवा टाकलाकोट) कडे सर्वात लोकप्रिय होता. <ref>{{Citation|title=The Bhotias of Uttarakhand}}: "The reference point defining the right extremity of Bhot Pradesh is another mountain pass, the famous Lipu Lekh, which was the most popular traditional gateway to western Tibet and to great Hindu and Buddhist pilgrimage centers of Kailash and Mansarovar."</ref>
 
कलापानी नदीच्या आग्नेय दिशेला टिंगर खोरे (सध्या नेपाळमध्ये) आहे, तेथील चांगृ व टिनकर यांची मोठी गावे आहेत. हे क्षेत्र देखील बियानसिसने वसलेले आहे. <ref>{{Citation|title=Ethnic Categories and their Usages in Byans, Far Western Nepal|number=18|year=2000}}</ref> त्यांच्याकडे आणखी एक पास आहे, ज्याचा क्रमांक बुंगारकडे जाणारा टिंकर पास आहे. <ref>{{Citation|title=Western Tibet and the British Border Land}}: "On the Nepal side there is the Tinkar Pass, quite close to the Lipu Lekh, which is of about the same altitude and is approached by just as easy a route. However, the Tinkar Pass is of little use to Nepal, as this portion of that country is cut off from the rest of Nepal by impassable glaciers and mountains; it simply affords an alternative route to traders from Garbyang."</ref>
[[चित्र:Kumaon_Garhwal.jpg|डावे|इवलेसे|280x280अंश| सध्याचे उत्तराखंडमधील गढवाल आणि कुमाऊं ]]
 
== वाद ==
अभ्यासक लिओ रोझ म्हणतो की नेपाळने १९६१ ते १९९७ दरम्यान कलापाणी विषयाकडे अक्षरशः दुर्लक्ष केले. १९९८ मध्ये नेपाळला देशांतर्गत राजकीय कारणांमुळे त्याबद्दल वाद निर्माण करणे "सोयीचे" झाले. <ref name="Rose">{{Citation|title=Nepal and Bhutan in 1998: Two Himalayan Kingdoms|number=1}}</ref> त्यावर्षी सप्टेंबरमध्ये नेपाळने भारताशी सहमती दर्शविली की कलापाणी सह सर्व सीमा विवाद द्विपक्षीय चर्चेच्या माध्यमातून सोडविले जातील.
 
नेपाळने लिपू गड / कलापाणी नदीच्या पूर्वेकडील सर्व भागात हक्क गाजविला . नेपाळचा मत असा होता की लिपू गड खरं तर [[महांकाली नदी|महांकाली नदीचे]] उगमस्थान आहे. त्यांना पश्चिम सीमा ५.५ किमी पश्चिमेकडे हवी होती &nbsp;ज्यामुळे लिपुलेख खिंडीचा समावेश नेपाळ मध्ये झाला असता. भारतीय अधिकाऱ्यांनी यावर प्रतिक्रिया दिली की १८३० च्या दशकाच्या प्रशासकीय नोंदीवरून असे दिसून येते की कलापिनी हा भाग [[पिथोरगढ जिल्हा|पिथोरगड जिल्ह्याचा]] भाग होता (त्या काळात [[अलमोडा जिल्हा|अल्मोडा जिल्ह्यातील]] एक तहसील). लिपू गड ही [[महांकाली नदी]] असल्याचे नेपाळमधील मतभेदही भारताने नाकारले. भारतीय दृष्टिकोनातून, महांकाली नदी लिपू गडनंतर उगम पावते आणि या नदीला लिपूगडाच्या झऱ्यांमधून येणारे अनेक नाले मिळतात. म्हणूनच, भारतीय सीमा कालपाणीजवळ नदीच्या मध्यभागी सोडते आणि त्यात सामील नवणाऱ्या नाल्यांचा उंच पाण्याचा प्रवाह पाळतात.
 
लिपू गाड / महांकाली नदी आणि नदीचे पाणलोट यामधील ३५ चौरस क्षेत्रफळाचा हा वादग्रस्त कलापाणी क्षेत्र आहे. १९९८ पासून आत्तापर्यंत बऱ्याच वाटाघाटीच्या फेऱ्या सुरू असूनही हा मुद्दा सुटलेला नाही.
 
मे २०२० मध्ये भारताने कैलास-मानसरोव्हर या नव्या लिंक रोडचे उद्घाटन केले. नेपाळने या अभ्यासाला आक्षेप घेतला आणि म्हटले की सीमेचे प्रश्न वाटाघाटीद्वारे सोडविले जातील या समजुतीचे उल्लंघन होते. भारताने वाटाघाटीसाठी आपल्या वचनबद्धतेची पुष्टी केली परंतु ते म्हणाले की हा रस्ता पूर्वीच्या मार्गाच्या मार्गावरच आहे. <ref>Suhasini Haidar, [https://www.thehindu.com/news/national/new-road-to-kailash-mansarovar-runs-into-diplomatic-trouble/article31545943.ece New road to Kailash Mansarovar runs into diplomatic trouble], The Hindu, 9 May 2020.</ref>
 
== विस्तृत दावे ==
१९९८ in मध्ये सशस्त्र बंडखोरी करणाऱ्या माओवाद्यांनी नेपाळ सरकारपेक्षा जास्त दावे केले. अनेक नेपाळी विचारवंतांनी हे दावे पिटाळले. त्यांच्या मते, “महांकाली नदी” खरं तर लिंपियाधुरा पर्वतरांगेतून उगम पावणारी कुथी येंकटी नदी आहे. म्हणून ते [[कुमाऊं प्रांत|कुमाऊं]] च्या संपूर्ण भागावर कुथी खोऱ्यात, सुमारे ४०० चौरसांचा त्यांने दावा केला. या विस्तृत मागण्यांसाठी नेपाळ सरकारने अजूनही सदस्यता घेतली की नाही हे अस्पष्ट आहे. <ref name="CIA">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2070.html|title=Field Listing – Disputes – international|website=The World Factbook|archive-url=https://web.archive.org/web/20140404200356/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2070.html|archive-date=4 April 2014|access-date=25 February 2014}}</ref> <ref name="Kyodo">{{स्रोत बातमी|last=|first=|url=http://www.thefreelibrary.com/Defining+Himalayan+borders+an+uphill+battle.-a058533253|title=Defining Himalayan borders an uphill battle|date=3 January 2000|work=[[Kyodo News|Kyodo News International]]|access-date=25 February 2014|via=thefreelibrary.com}}</ref> भारतीय संसदेला दिलेल्या निवेदनात, भारतीय परराष्ट्रमंत्री [[जसवंतसिंग|जसवंत सिंग]] यांनी अशी सूचना केली की नेपाळने कालापाणी नदीच्या उगमावर प्रश्न विचारला आहे. परंतु या प्रकरणाबाबत कोणताही वाद झाल्याचे त्यांनी नाकारले. २० मे २०२० रोजी नेपाळने पहिल्यांदाच नकाशा प्रसिद्ध केला ज्याच्या अनुषंगाने अधिक दावे केले गेले, ज्यामुळे हे संपूर्ण प्रदेश त्यांच्या भागातील एक भाग म्हणून कुथी यांकटी नदीच्या पूर्वेस दर्शविला गेला. <ref name="KTMPost">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://kathmandupost.com/editorial/2020/05/21/dialogue-of-the-deaf|title=Dialogue of the deaf|date=21 May 2020|website=|publisher=kathmandupost.com|access-date=25 May 2020}}</ref>
 
== हे सुद्धा पहा ==
ओळ २८१:
* भारत आणि नेपाळमधील प्रादेशिक वाद
* सुस्ता प्रदेश
* चीन – नेपाळ सीमा
 
== नोट्स ==
ओळ २९२:
 
* एसडी पंत, (2006) ''नेपाळ-भारत सीमा समस्या'' .
* {{जर्नल स्रोत|last=Prem Kumari Pant|year=2009|title=Long and Unsolved Indo-Nepal Border Dispute|url=http://weeklymirror.com.np/index.php?action=news&id=1690|journal=The Weekly Mirror|location=Kathmandu|access-date=22 December 2013}}
 
== बाह्य दुवे ==
ओळ २९८:
* [https://www.openstreetmap.org/relation/9836793 कलापाणी mp लिंपियाधुरा प्रदेश ओपनस्ट्रिटमॅपवर चिन्हांकित केला] . 8 नोव्हेंबर 2019 रोजी पुनर्प्राप्त.
* {{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://theprint.in/theprint-essential/why-kalapani-is-a-bone-of-contention-between-india-and-nepal/317926/|title=Why Kalapani is a bone of contention between India and Nepal|last=Shukla|first=Srijan|date=11 November 2019|website=ThePrint|access-date=20 May 2020}}
* {{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.aljazeera.com/news/2020/05/nepal-angry-india-road-disputed-border-area-200511133007074.html|title=Why Nepal is angry over India's new road in disputed border area|website=www.aljazeera.com|access-date=20 May 2020}}
 
[[वर्ग:भारताच्या सीमा]]
[[वर्ग:विकिडाटामध्ये गुणक अनुपलब्ध]]
"https://mr.wikipedia.org/wiki/कालापाणी_प्रदेश" पासून हुडकले