"कृष्णविवर" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

'''कृष्णविवर''' ही काही ताऱ्यांची अंतिम स्थिती असते. एका विशिष्ट [[वस्तुमान|वस्तुमाना]]<nowiki/>पेक्षा जास्त वस्तुमानाचे [[तारा|तारे]] त्यांच्या आयुष्याच्या शेवटी [[आकुंचन]] पावत कृष्णविवरात रुपांतरित होतात. अशा कृष्णविवरांजवळचे गुरुत्वाकर्षणगुरूत्वाकर्षण इतके जास्त असते की प्रकाशदेखील त्यांपासुन सुटू शकत नाही आणि यामुळेच अशा ताऱ्यांना कृष्णविवर म्हणतात. कृष्णविवर हि संकल्पना मूलतः सापेक्षतेच्या सिद्धांतामुळे जगासमोर आली. पुढे १९६० च्या दशकामध्ये शास्त्रज्ञ रॉजर पेनरोज यांनी गणिताच्या आधारे विश्वातील कृष्णविवरांचे अस्तित्व सिद्ध केले. त्यांच्या या संशोधनाबद्दल त्यांना २०२० साली नोबेल पारितोषिक दिले गेले. <ref>{{cite web |last=वाटसरु |first=विज्ञानाचा |title=रॉजर पेनरोज, रेनहार्ड गेंझेल आणि ॲंड्रीया घेझ या शास्त्रज्ञांना त्यांनी केलेल्या कृष्णविवराबद्दलच्या संशोधनाबद्दल यंदाचे भौतिकशास्त्रातील नोबेल |url=http://v-vatasaru.com/रॉजर-पेनरोज-अर्धे-रेनहार|accessdate=12 October 2020|df=dmy-all}}</ref>

एखादा तारा मृत पावल्यावर त्याच्या तीन अवस्था संभवतात. खुजा तारा ( The White Dwarf ), न्यूट्रॉन तारा किंवा कृष्ण विवर<ref>{{cite web |last=वाटसरु |first=विज्ञानाचा |title=कृष्ण विवरांबद्दल थोडक्यात ! भाग पहिला : निर्मिती |url=http://v-vatasaru.com/%e0%a4%95%e0%a5%83%e0%a4%b7%e0%a5%8d%e0%a4%a3-%e0%a4%b5%e0%a4%bf%e0%a4%b5%e0%a4%b0%e0%a4%be%e0%a4%82%e0%a4%ac%e0%a4%a6%e0%a5%8d%e0%a4%a6%e0%a4%b2-%e0%a4%a5%e0%a5%8b%e0%a4%a1%e0%a4%95%e0%a5%8d%e0%a4%af/|accessdate=23 May 2020|df=dmy-all}}</ref>. तार्यामधील इंधन संपत आल्यावर अखेर एक वेळ अशी येते जेव्हा ताऱ्याच्या गर्भातील सर्व हायड्रोजन ज्वलन होऊन संपतो आणि रूपांतरित हेलियमचे ज्वलन होण्यास सुरवातसुरूवात होते. अखेरीस जेव्हा हेलियमसुद्धा संपतो तेव्हा ताऱ्याचा पृष्ठभाग केंद्राच्या दिशेला कोसळतो. तारा जितका आकाराने मोठा तितका हायड्रोजन ज्वलनाचा वेग जास्त, त्‍यामुळे प्रचंड मोठे तारे संख्येने कमी असतात. आपल्या सूर्याचे इंधन संपायला एक हजार कोटी वर्षे लागतील. तर सूर्याच्या केवळ ३ पट मोठा असणारा तारा ५० कोटी वर्षेच टिकेल.{{संदर्भ हवा}} जेव्हा तारा कोसळतो त्या वेळी त्याचा प्रचंड स्फोट होतो त्या ताऱ्याला सुपरनोव्हा म्हणतात. सुपरनोव्हानंतर ताऱ्याचे प्रचंड द्रव्य आतल्या बाजूला कोसळते. या द्रव्याचा दाब इतका प्रचंड असतो की अणूंमधील इलेक्ट्रॉन बंध तुटतात आणि ताऱ्याचे आकारमान मोठया प्रमाणात कमी होते. याची परिणती ताऱ्याचे गुरुत्वाकर्षणगुरूत्वाकर्षण वाढण्यात होते. अशा प्रकारे सुपरनोव्हानंतर तारा हा वस्तुमानानुसार [[न्यूट्रॉन तारा]], [[पल्सार]] वा कृष्णविवर बनतो.

आकाराने प्रचंड मोठ्या ताऱ्याचे जेव्हा कृष्णविवरामध्ये रूपांतर होते तेव्हा तो स्वतःच्याच [[गुरुत्वाकर्षणगुरूत्वाकर्षण]]ाने इतका लहान होत जातो की शेवटी तो जवळ जवळ अदृश्यच होतो. यावेळी तो अमर्याद लहान व कमालीचा जड बनतो. या एका अदृश्यरूप बिंदूला 'सिंग्युलॅरिटी' ( Singularity) असे म्हणतात. ही अशी एक अवस्था जी कृष्णविवराच्या केंद्रस्थानी असते की जिथे [[भौतिकशास्त्र]]ाचे कोणतेही नियम लागू होत नाहीत. या बिंदूरूप अवस्थेभोवती अदृश्य कुंपण निर्माण होते. त्या कुंपणाला 'घटना क्षितिज' म्हणजेच 'इव्हेंट होरयझन' ( Event Horizon) असे म्हणतात. 'घटना क्षितिज' हे कृष्णविवराच्या प्रचंड गुरुत्वाकर्षणाचीगुरूत्वाकर्षणाची सीमाच असते. एक अशी सीमा की जिच्या पलीकडून परतणे शक्य नाही. 'घटना क्षितिजापाशी मुक्तिवेग हा [[प्रकाश]]ाच्या वेगाइतकाच असतो तर त्याच्या आतील कृष्णविवरापासून मुक्तिवेग हा प्रकाशाच्या वेगापेक्षा जास्त असतो. ज्याअर्थी [[प्रकाशाचा वेग|प्रकाशा]]<nowiki/>पेक्षा कोणतीही गोष्ट जलद नसतो अशी समजूत असली तरी प्रत्यक्षात 'घटना क्षितिज'च्या पलीकडे मुक्तिवेग हा प्रकाशाच्या वेगापेक्षा जास्त असल्याने प्रकाश देखील इथून बाहेर पडू शकत नाही. बिंदूरूप अवस्थेपासून 'घटना [[क्षितिज]]' च्या पर्यंतच्या ( सिंग्युलॅरिटी ते इव्हेंट होरयझन) अंतरालाच श्वार्झश्वाइल्डची [[त्रिज्या]] असे म्हटले जाते. समजा आपल्या [[सूर्य]]ाचे जर कृष्णविवरामध्ये रूपांतर झाले तर त्याची श्वार्झश्वाइल्डची त्रिज्या ३ कि.मी. असेल. सर्वसाधारण कृष्णविवराचे वस्तुमान आपल्या सूर्याच्या १० पट इतके असते. तर त्याची श्वार्झश्वाइल्डची त्रिज्या ३० कि.मी. इतकी असते.

भारतीय शास्त्रज्ञ [[चंद्रशेखर वेंकट रामन|चंद्रशेखर]] यांनी असे सिद्ध केले की [[सूर्यास्त|सूर्या]]<nowiki/>च्या १.४ पटी पेक्षा लहान असणारा तारा "श्वेत बटु" मध्ये रूपांतरित झाल्यानंतर आणखी कोसळत नाही. त्यावेळी [[गुरुत्वाकर्षणगुरूत्वाकर्षण]] आणि [[अणू]]<nowiki/>च्या मूलभूत कणांच्या परस्पर विरोधी बलांत समतोल साधला जातो, आणि असा तारा प्रचंड [[घनता]] असलेला " श्वेत बटु " तारा बनून स्थिरावतो. व्याध - ब हा तारा याचेच उदाहरण आहे.

[[सूर्य]] समान [[घनता]] एक गोल उपांत्य व्यास 500 : 1 या प्रमाणात सूर्य की जास्त होते, तर अगणित उंची पासून घसरण वस्तू (शरीर) हे त्या पेक्षा त्याचे पृष्ठभाग जास्त गती लागते असते दिशेने [[प्रकाश]], आणि यामुळे वाटते प्रकाश अशा वस्तू (शरीर) फेकली सर्व [[प्रकाश]] त्याच्या स्वतः च्या योग्य [[गुरुत्वाकर्षणगुरूत्वाकर्षण]] ते दिशेने परत केली जाईल, इतर संस्था, त्याच्या सध्या inertiae प्रमाणात समान शक्ती द्वारे आकर्षित करणे.

1796 साली, गणितज्ञ पियरे-सायमन Laplace पहिल्या आणि दुसऱ्या आवृत्तीत त्याच्या पुस्तकात प्रदर्शन डु système डु मॉन्डे मध्ये (नंतर आवृत्ती काढण्यात) ही कल्पना देण्यात आली. [2] [3] एकोणिसाव्या शतकात तो प्रकाश लाट आणि म्हणून वस्तुमान हवा गुरुत्वगुरूत्व प्रभाव मुक्त आहे विश्वास ठेवला कारण "तारे गडद", याकडे दुर्लक्ष केले जाते. एक काळा भोक आधुनिक संकल्पना विपरीत, तो ऑब्जेक्ट संकुचित क्षितीज मागे असू शकत नाही असा विश्वास होता.

1915 साली, अल्बर्ट आइनस्टाइन सापेक्षता त्याच्या सामान्य सिद्धांत विकसित, तो आधीच सिद्ध होते कि गुरुत्वीयगुरूत्वीय बलाचा प्रकाशाच्या गतीवर परिणाम होतो. प्रकाश गुरुत्वगुरूत्व गती प्रत्यक्षात परिणाम आहे. काही महिने नंतर, कार्ल शेवरझकिल्ड (Schwarzschild) यांनी एक बिंदू वस्तुमान गुरूत्वाकर्षण क्षेत्रात आणि उपाय एक गोलाकार वस्तुमान, [4] एक काळा भोक पार्शल अस्तित्वात नाही, हे दाखवण्याच्या. आता नॉन-फिरवत कृष्णविवर झाल्यास क्षितीज च्या Schwarzschild त्रिज्या त्रिज्या म्हणून ओळखले जाते, पण हे खरं त्या वेळी समजला नाही, उदाहरणार्थ, Schwarzschild स्वतः शारीरिक नाही. योहान्स द्रोस्ते (Droste), हेनरिक लोरेन्ट्स एक विद्यार्थी, स्वतंत्रपणे काही महिने Schwarzschild समाधान बिंदू वस्तुमान आणि त्याचे गुणधर्म अधिक लेखन झाले आहे.

1967 मध्ये, खगोलशास्त्रज्ञांनी पल्सार pulsars शोधला, आणि काही वर्षातच ते माहीत पल्सार pulsars, [7] [8] वेगाने न्यूट्रॉन तारे फिरवत आहेत हे सिद्ध करण्यास सक्षम असेल. त्या वेळी करून, न्यूट्रॉन तारे देखील फक्त सैद्धांतिक व्याज मर्यादित होते. पल्सार (Pulsars) शोध [[गुरुत्वाकर्षणगुरूत्वाकर्षण|गुरुत्वाकर्षणागुरूत्वाकर्षणा]]<nowiki/>वर संकुचित स्थापना जाऊ शकते की ज्यांचे अल्ट्रा-दाट वस्तू सर्व त्या स्वारस्य जागे असल्याने.

1967 मध्ये भौतिकशास्त्रज्ञ जॉन व्हिलर यांना आपल्या विश्वात एक नवीन संकल्पनेची भर घालण्याचे श्रेय दिले जाते: ज्ञात आणि अज्ञात ब्लॅकहोलमध्ये टर्म coining श्रेय आहे, अधिक अवजड एक पर्याय [[गुरुत्वीयगुरूत्वीय लहर|गुरुत्वीयतागुरूत्वीयता]] "gravitationally पूर्णपणे कोसळल्याने स्टार आहे" म्हणून. तथापि, व्हिलर परिषद कोणीतरी द्वारे coined टर्म होते, असा आग्रह धरला आणि तो उपयुक्त अल्पकालीन म्हणून हा प्रयोग केला. ॲन Ewing यांनी 1964 मध्ये मुदत AAAS एक पत्र मध्ये उद्धृत होते:

[[ॲल्बर्ट आइन्स्टाइन|अल्बर्ट आईन्स्टाईन]] यांच्या [[सापेक्षतावादाचा सिद्धान्त|सापेक्षतावादा]]<nowiki/>च्या सिद्धांतानुसार जर एखाद्या भ्रष्ट ताऱ्यावर [[वस्तुमान]] टाकले तर तो [[तारा]] कोसळून पडतो आणि स्वतःच्याच गुरुत्वाकर्षणामध्येगुरूत्वाकर्षणामध्ये बंद होतो आणि अश्याच ताऱ्यामुळे विश्वात कृष्णविवर जन्माला येते.

[[ॲल्बर्ट आइन्स्टाइन|आइनस्टाइन]] च्या सर्वसाधारण सापेक्षता सिद्धांत नुसार, वस्तुमान जर एका भ्रष्ट ताऱ्यामध्ये मिसळले तर, अचानक संकुचित जागा घेईल आणि तारा प्रखर गुरुत्वाकर्षणगुरूत्वाकर्षण क्षेत्रात स्वतः मध्ये बंद करण्यात येणार आहे. अशा एक तारा नंतर विश्वात एक 'ब्लॅक होल' तयार करतो<ref>{{जर्नल स्रोत|date=2019-08-12|title=Black hole|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Black_hole&oldid=910514474|journal=Wikipedia|language=en}}</ref>.

कृष्णविवराच्या संदर्भात [[आल्बर्ट आइन्स्टाइन]] यांच्या [[सापेक्षतावादाचा सिद्धान्त|सापेक्षतावादाच्या सिद्धांताला]] [[स्टीफन हॉकिंग]] यांनी पुंज वादाची जोड देऊन नवी गृहिते मांडली होती. कृष्णविवरामध्ये प्रचंड [[गुरुत्वाकर्षणगुरूत्वाकर्षण]] असते आणि त्यामुळे त्याच्या कक्षेत येणारे [[ग्रह]], [[तारे]] यांना हे विवर गिळत असते असे शास्त्रज्ञांचे म्हणणे होते. या कृष्णविवरांच्या प्रचंड गुरूत्वाकर्षण शक्तीमुळे प्रकाश किरणदेखील बाहेर पडू शकत नाहीत असे समजले जात होते. परंतु कृष्णविवरातून किरणांचे उत्सर्जन होत असल्याचे स्टीफन हॉकिंग यांनी आपल्या गृहितकांच्या आधारे पटवून दिले होते. स्टीफन हॉकिंग यांच्या दाव्यानुसार कृष्णविवर नावाची गोष्टच नसते असा त्यांचा दावा आहे.<ref>{{cite journalsantosh |डी.ओ.आई.=10.1038/nature.2014.14583 | title=Stephen Hawking: 'There are no black holes' | अनुवादीत title=स्टिफन हॉकिंग:कृष्णविवराचे अस्तित्वच नाही | लेखक=झिया मेराली | जर्नल=[[नेचर (जर्नल)|नेचर]] | दिनांक=२४ जानेवारी २०१४| ॲक्सेसदिनांक= २६ जानेवारी २०१४ | दुवा=http://www.nature.com/news/stephen-hawking-there-are-no-black-holes-1.14583}}</ref>