"सोलापूर जिल्हा" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

}}

 

 

 

==विशेष==

 

 

 

 

{{मुख्यलेख|सोलापूर जिल्ह्याचा इतिहास}}

 

 

 

 

 

मुस्लिम काळात या शहराला सोनलपूर असे संबोधण्यात येत होते. काळाच्या ओघात सोनलपूर मधील ‘न’ गाळला जाऊन सोलपूर नंतर सोलापूर असे नाव प्रचलित झाले असावे. त्यानंतर ब्रिटिश शासनांनी सोलापूर ऐवजी शोलापूर असे उच्च्यार कायम केले.

 

 

 

 

==भूगोल==

सोलापूर जिल्ह्याचे एकूण क्षेत्रफळ १४,८४४.६ चौरस किलोमीटर आहे.सोलापुरातील सरासरी पर्जन्यमान ५४५.४ मिलिमीटर (महाराष्ट्रातील सर्वात कमी पर्जन्याचा ) आहे. जिल्ह्याची लोकसंख्या ३८,४९,५४३ (इ.स. २००१) आहे. [[भीमा नदी]] जिल्ह्यातील प्रमुख नदी आहे. जिल्ह्यात डोंगराळ भाग जवळजवळ नाही.

 

 

जिल्ह्यात वायव्येकडून आग्नेयेकडे वाहणारी भीमा जिल्ह्याचे दोन भाग करते. भीमेची जिल्ह्यातील लांबी सुमारे २९० कि.मी. आहे. भीमा पंढरपूर येथे [[चंद्रभागा]] या नावाने ओळखली जाते. [[नीरा]]-[[भीमा]] संगम माळशिरस तालुक्यात, तर भीमा-सीना संगम दक्षिण सोलापूर तालुक्यात [[हत्तरसंग]]-[[कुडल]] येथे होतो. जिल्ह्यातून [[सीना]], नीरा, [[भोगावती]], [[हरणी]], बोटी, माण या छोट्या-मोठ्या नद्या वाहतात.

 

 

==तालुके==

हा जिल्हा कमी पावसाच्या, पर्जन्यछायेच्या प्रदेशात येतो. येथे पावसाचे वार्षिक सरासरी प्रमाण ५०० ते ७५० मि. मी. (५० ते ७५ से.मी.) इतके कमी आहे. तसेच पावसाची विभागणीही असमान आहे तरी [[उजनी धरण|उजनी धरणामुळे]] येथील बागायत क्षेत्र १८ ते २०% आहे. यावर प्रामुख्याने ऊस हे पीक घेतले जाते. एकूण ७५ ते ८२ % शेती लहरी पावसावर अवलंबून आहे.

 

 

सोलापूर जिल्ह्यात [[मुळेगाव]] येथे (१९३३ साली पुण्याहून येथे आणण्यात आलेले) कोरडवाहू [[शेती]] संशोधन केंद्र आहे. तसेच जिल्ह्यात रब्बी ज्वारी संशोधन केंद्र व [[डाळिंब]] संशोधन केंद्रही आहे. सोलापूर जिल्ह्यातील कृषितज्ज्ञ व कृषि-अधिकारी श्री.वि. ग. राऊळ यांनी प्रामुख्याने फळबाग क्षेत्रात केवळ सोलापूर जिल्ह्यातच नव्हे तर महाराष्ट्रात क्रांती घडवून आणली. [[डाळींब]], [[बोर]] तसेच [[सूर्यफूल]], [[करडई]] या पिकांबाबत त्यांनी शेतकर्‍यांना मार्गदर्शन करून त्यांना संघटितही केले.

 

 

 

 

==उद्योग==

 

==दळणवळण==

 

 

==पर्यटन==

महाभारतकाळात भगवान [[श्रीकृष्ण|श्रीकृष्णाने]] मुचकुंद राजाला वर दिला. त्यानुसार भक्त [[पुंडलिक]]रूपी [[मुचकुंद राजा]]ला श्रीकृष्णाने विठ्ठलाच्या रूपात विटेवर उभे राहून दर्शन दिले अशी कथा सांगितली जाते. येथे विठ्ठल व रुक्मिणीची मंदिरे वेगवेगळी आहेत. विठ्ठल मंदिर हे शिल्पकलेचा उत्तम नमुनाही मानले जाते. मराठी माणसाची संस्कृती, अध्यात्म व जीवन समृद्ध करणारे काव्य संत-कवींनी रचले, ते विठ्ठलाप्रती असलेल्या भक्ति-प्रेमातूनच! महाराष्ट्रात [[यादव]] काळापासून जी सामाजिक व आध्यात्मिक क्रांती सुरू झाली. तिचे प्रमुख केंद्र चंद्रभागेचे वाळवंटच होते. [[पंढरपूर]] [[सोलापूर]]-[[कोल्हापूर]] मार्गावर असून सोलापूरपासून ६७ कि.मी. अंतरावर आहे.

 

 

 

भारतात [[विष्णु|विष्णूची]] मंदिरे अतिशय कमी ठिकाणी आहेत. या जिल्ह्यात ते [[बार्शी]] येथे आहे. या [[हेमाडपंती स्थापत्यशैली]] मंदिरामुळे बार्शीला भगवंताची बार्शी म्हणतात. एकादशीला पंढरपुरात विठोबाचे दर्शन घेणारा वारकरी द्वादशीला बार्शीच्या भगवंताचे दर्शन घेतल्याशिवाय आपल्या गावी परत जात नाही. जिल्ह्यातील सोलापूर-मंगळवेढा रस्त्यावर, भीमा नदीच्या तीरावर माचणूर येथे महादेवाचे पुरातन मंदिर आहे. अकलूज येथे [[नीरा नदी]]च्या काठी प्रेक्षणीय किल्ला असून [[करमाळा]] येथेही प्रसिद्ध [[भुईकोट किल्ला]] व अष्टकोनी विहीर आहे. मध्ययुगीन काळात [[बहामनी]] राजवटीत सोलापुरात बांधला गेलेला [[भुईकोट किल्ला]] हे जिल्ह्याचे खास वैशिष्ट्य. किल्लाबांधणी शास्त्राचा उत्कृष्ट नमुना असलेला हा किल्ला १४ व्या शतकात बांधला गेल्याचे [[इतिहास]]कार सांगतात. १६८५-८६ या काळात [[औरंगजेब]] सुमारे वर्षभर या किल्ल्यावर राहिला होता. येथेच त्याच्या टांकसाळीतून [[चांदी]]ची [[नाणी]] निर्माण झाल्याचे पुरावे आढळतात. ही नाणी आजही कोलकता येथील म्युझियममध्ये आढळतात. १७९५ ते १८१८ या काळात हा किल्ला मराठ्यांच्या ताब्यात होता. [[दुसरा बाजीराव पेशवा]] यांचा निवास या किल्ल्यावर होता. इंग्रजांनी सोलापूरवर आक्रमण करून बाजीरावाचा पाडाव मे, १८१८ मध्ये केला. ( इंग्रज आणि मराठे यांच्यातील शेवटची लढाई जिल्ह्यात [[मोहोळ]] तालुक्यातील [[आष्टी]] येथे १८१८ मध्ये झाली आणि मराठेशाहीचा अंत झाला.)

भिमा आणि सीना या दोन नदींच्या संगमावर दोन प्राचीन मंदिरे आहेत.संगमेश्वर आणि हरिहरेश्वर आशी त्या मंदिरांची नावे आहेत.

 

*

[[Image:Blackbuck male female.jpg|200px|thumb|right|नान्नज येथीक माळढोक अभयारण्य]]

जिल्ह्यातील [[माळढोक]] [[पक्षी]] [[अभयारण्य]] व धर्मवीर संभाजी उद्यान तलाव (कंबर तलाव) पक्षी अभयारण्य - ही अभयारण्ये प्रसिद्ध आहेत. सोलापूर शहरातील कंबर तलावात (संभाजी तलाव) दुर्मीळ पक्षी येत असल्याचे येथील पक्षीतज्ज्ञ बी. एस. कुलकर्णी यांनी अभ्यासले, तसेच त्यांनी नान्नज येथे माळढोकही शोधून काढला. कंबर तलाव हा सोलापूरचे एक फुफ्फुस आहे. येथे ६५ प्रकारचे पाणपक्षी असून, हिवाळ्यात येथे १४ जातींची रानबदके परदेशातून येतात. मध्य [[आशिया]], [[सैबेरिया]], [[चीन]], [[युरोप]] येथून ही रानबदके येतात. ढोक, ढिबरा, कव्हेर जातीचे मासेही या तलावात मुबलकपणे आढळतात. सुप्रसिद्ध पक्षीतज्ज्ञ कै. सलीम अली यांचे हे आवडते ठिकाण होते. याच तळ्याच्या परिसरात १४ उपवनांसह स्मृतिवनही तयार करण्यात आले आहे. आम्रवन, चंपक वन, अशोक वन, गणेश वन इत्यादी उपवने सामाजिक वनीकरण खात्यामार्फत विकसित करण्यात आली आहेत. हे स्मृतिवन देशविदेशातील पर्यटकांचे आकर्षण ठरत आहे.

 

 

==सामाजिक / विविध==

 

 

 

 

==खाद्यपदार्थ==

 

==शिक्षण ==

 

==विशेष व्यक्ती==

तेलुगू भाषिक असलेले [[संत शुभराय महाराज]] हे देखील सुमारे ३५ वर्षे सोलापुरात होते. तेलुगूसह मराठी, उर्दू, संस्कृत, फारसी अशा अनेक भाषा त्यांना अवगत होत्या. शुभराय यांनी अस्खलित मराठीत भक्तिपर पदे रचली आहेत. ही पदे आजही महाराष्ट्रात व कर्नाटकात गायली जातात. [[विनोबा भावे|विनोबा भावेंच्या]] रोजच्या प्रार्थनेत शुभरायांचे पद होते. शुभराय हे थोर ईश्वरभक्त होते, कवी होते तसेच ते संगीत साधक होते व उच्चप्रतीचे चित्रकारही होते. त्यांनी रामायण व महाभारतावर आधारलेली सुमारे ५०० चित्रे काढली आहेत. जमाखर्चाच्या कागदाच्या मागच्या बाजूवर काढलेली जलरंगातील ही चित्रे आश्चर्यकारक आहेत. २०० वर्षांनंतरही या चित्रांतील रंग ताजे वाटतात. महाराष्ट्र राज्य साहित्य संस्कृती मंडळाने ही चित्रे चित्रचिरंतन या पुस्तकातून प्रसिद्ध केली आहेत. या चित्रांची प्रदर्शनेही भरवली जातात.

 

 

साहित्यिकांचा विचार करता अठराव्या शतकातील शुभराय व [[राम जोशी]] यांचेनंतर विसाव्या शतकातील [[कवी कुंजविहारी]] (हरिहर गुरुनाथ सलगरकर) यांची नोंद निश्चितच घ्यावी लागेल. स्वातंत्रसंग्रामात त्यांच्या देशभक्तीपर कवितांनी जनतेला प्रेरणा दिली. तो शूरपणा आता रणात कसा नाही। इतिहास मराठ्यांचा स्मरणात कसा नाही।। अशा प्रखर कवितांसह सुंदर भावगीते लिहिणारे कवी [[संजीव]] (कृ.गं. दीक्षित) हेही सोलापूरचेच. प्रसिद्ध शाहीर [[अमर शेख]]; गीतकार [[रा.ना. पवार]]; ज्येष्ठ कादंबरीकार, कवी व समीक्षक [[त्र्यं.वि. सरदेशमुख]]; महाराष्ट्रातील प्रभावी वक्ते डॉ. [[निर्मलकुमार फडकुले]]; संगीत तज्ज्ञ व कवी श्रीराम पुजारी; संत साहित्याचे अभ्यासक श्री. दा.का. थावर; ग्रामीण जीवन व लोकसंस्कृतीचे अभ्यासक डॉ.[[द.ता. भोसले]]; सावरकर साहित्य, लोकसंगीत, लावणी या विषयांचे अभ्यासक पंढरपूरचे श्री. [[वा.ना. उत्पात]]; समीक्षक डॉ. [[गो.मा. पवार]] अशा अनेक दिग्गजांनी आपल्या अभ्यासाच्या व कलेच्या माध्यमातून सोलापूर शहर व जिल्ह्याच्या लौकिकात भर घातली आहे.प्रख्यात चित्रकार [[एम.एफ. हुसेन]] व ज्येष्ठ दिग्दर्शक [[जब्बार पटेल]] हे मूळचे सोलापूर जिल्ह्यातलेच. फॅन्ड्री व सैराट या चित्रपटाचे दिग्दर्शक, अभिनेते '''नागराज''' '''मंजुळे''' हे सोलापूर जिल्ह्यातील करमाळा तालुक्यातीलच आहेत. अक्करमाशी या कादंबरीतील वास्तवदर्शी लेखनातून महाराष्ट्राला हादरवून टाकणारे [[शरणकुमार लिंबाळे]]; साहित्य अकादमी पुरस्कार विजेते अनुवादक प्रा. [[निशिकांत ठकार]], कवी [[लक्ष्मीनारायण बोल्ली]] हेही याच जिल्ह्यातले.जेष्ट नाट्य व चित्रपट अभिनेत्री हेही याच जिल्ह्यातले आहेत.

 

 

 

 

==संदर्भ==