"एक्वापोनिक्स" हि मुख्य करून नत्र-चक्रावर आधारलेली संकल्पना आहे. कमी जागा आणि पाण्यामध्ये मस्य शेती करताना येणारी मुख्य अडचण म्हणजे पाण्यातील वाढत जाणारे नत्र (अमोनीया NH३ / NH४) चे प्रमाण. माश्याच्या खाद्य मध्ये मोठ्या प्रमाणावर प्रथिने असतात त्यामुळे मास्याशेती मध्ये माश्याची वीष्टा आणि शिल्लक राहिलेले खाद्य ह्यामुळे पाण्यातील अमोनीया प्रमाण वाढत जाते. हा अमोनीया ०.५ ppm पेक्षा जास्त झाल्यास माश्याची वाढ कमी होते तसेच माश्याचा मृत्यू देखील होई शकतो. पण हे जास्त अमोनीया असलेले पाणी झाडांच्या मुळामधून (बक्टेरिया वाढू शकतील अश्या कोणत्याही घटकामधून) फिरवल्यास, ह्या पाण्यातील अमोनीयाचे रुपांतर ( नाट्रोमोनस, नाट्रोब्याक्तर जातीतील बक्टेरिया च्या सहजीवनातून ) सुरवातीला नायट्राइट (NO2 ) आणि पुढे नायट्रेट (NO3) मध्ये होते. नायट्रेट (NO3) हे झाडांसाठी उत्कृष्ट खत म्हणून काम करता असल्याने झाडे वापरतात. काही प्रमाणात नायट्रेट (NO3) शिल्लक जरी राहिले तरी हे अता माश्यांसाठी अमोनीया इतके घातक नसल्याने झाडांन कडून परत जाणारे पाणी माशांसाठी शुद्धीकरण झाल्या सारखे असल्याने माश्यांची वाढ जोमाने होते. अमोनीया प्रमाणेच माश्यांच्या विष्टेतील इतरही अन्नघटक विविध जीवाणूंच्या मदतीने पुनर्वापरराची सहजीवन "एक्वापोनिक्स" स्थापले जाते. पाणी झाडांच्या मुळांशी सतत फिरवत राहिल्याने पाण्यातील विरघळलेल्या स्वरूपातील ऑक्सिजन (प्राणवायू) वाढत राहतो तसेच पाण्याचे ९० % पर्यंत पुनर्वापर करणे शक्य होते.
==एक्वापोनिक्स" चे प्रकार==
==प्रयोगाचे तपशील==
"एक्वापोनिक्स" चा मुख्य उदेश मस्यशेतीतून जास्त उत्पादन घेणे हा असल्यास आपण ह्याचे २ मुख्य भाग करू शकतो १) झाडांचा उपयोग करून "एक्वापोनिक्स" करणे आणि २) झाडांच्या उपयोग न-करता "एक्वापोनिक्स" करणे. झाडांचा उपयोग न-करता "एक्वापोनिक्स" करण्याच्या पद्धतीला RAS (Recirculating Aquaculture System) असे हि संबोधले जाते. RAS किवा रास-"एक्वापोनिक्स" मध्ये नत्र चक्रातून तयार झालेले नायट्रेट (NO3) झाडांचे पोषकद्रव्य (खत ) म्हणून न वापरता हवेत नत्र वायूच्या स्वरुपात सोडून दिला जातो. ह्या पद्धती मध्ये झाडांचा समावेश नसल्याने हि पद्धत सोपी आणि व्यावसायिक दृष्टीकोनातून सोपी मानली जाते. पण शाश्वत शेती च्या विचारातून हि पद्धत तितकीशी योग्य नाही.
खालील प्रमाणे चाचणी केलेले ऍक्वॅनोसिक्स सिस्टम घटक आणि चाचणी तपशील –
झाडांच्या लागवडी च्या पद्धतीवरून विचार करायचा झाल्यास "एक्वापोनिक्स" चे flood & drain, Deep water Culture (DWC), Nutrient Film Technique (NFT) इ. प्रकार करता येतील. उर्जा खर्चाचा (विद्युत) विचार केल्यास flood & drain हि पद्धत सर्वात किफायतशीर ठरू शकेल.
• प्रयोग १८ मार्च २०१८ रोजी ३०० फिंगरलिंग्स (२० दिवसांनंतर २०० जोडल्या) सह सुरु झाले. सामान्य कार्प मासा (लांबी २ सें.मी.) आणि टोमॅटो / बॅगील / कपालक / चिली / पालक आणि6 बेड मध्ये कडू गार्ड मुख्यतः ऑक्सिजन / नं. २ (नायट्रेट) / नं. ३ (नायट्रेट) आणि NH4 भंग करण्यासाठी पाणी विश्लेषण. (अमोनिया) पाणी पंपिंग / प्रसारित वारंवारता ठरविण्याकरता वेळोवेळी करण्यात आले. आणि माशांचे मूलस्थळाचे मूळ पृष्ठभागाचे गुणोत्तर (प्रेरणा प्रयोगशाळा, पुण्यातील कामकाज करून केलेले विश्लेषण ).
• सूक्ष्म च्या तपशीलासह २ महिने प्रयोग (२३.मे.२०१२ वर) पाणी विश्लेषण टेक्निकलट ॲंनालिटिकल ॲंड रिसर्च प्रयोगशाळेतून पोषक तत्त्वाची उपलब्धता करण्यात आली. पुणे (तपशील परिशिष्ट ४ मध्ये दाखविला आहे).
• पाणी विश्लेषण अहवालात (परिशिष्ट नं. ४) दाखवून दिले की ऍक्वोनिक्सचे पाणी स्रोतापर्यंत पोहोचले जवळजवळ सर्व पोषक तत्त्वे (वर्मीकंपोस्ट / वर्मिव्हास यांच्यातील तुलना देखील दिली जातेसमान तक्ता) पण ईसी, एनएच 4 आणि सीओडी (रासायनिक ऑक्सिजनची मागणी) माश्यांच्या टॅंकमध्ये होते निबंधाचा दर्जा देण्यात आलेल्या एक्क्कोऑनिक्सपेक्षा जास्त म्हणजे नो ३ पातळी कमी असताना.
• मत्स्य वाढ आणि रोपांच्या वाढीची नोंद कालांतराने करण्यात आली (एनेक्शर १ आणि २).प्रयोग सुरू झाल्यापासून ५० व्या दिवशी भाज्यांचे पीक काढणे सुरू झाले. च्या तपशील खाली दिलेली कापणी (एनेक्शर ३)
या प्रणालीसाठी खर्चाला कायम ठेवत होते ती शून्य पौष्टिक पोषण किंमत. व १० ते १५ लिटर पाणी / दळण अप टॉप वॉटर म्हणून जोडले गेले. यामुळे अभिसरणांत माशांच्या टाकीमध्ये उदभवन आणि इतर पाण्याचे नुकसान होते.
व्हिज्युअल निरीक्षणे
• सुरूवातीला मासेमारीचे दर खूपच जास्त होते (दररोज ५ ते ८ फिशिंग बसत होते) परंतु नंतर मासे टाकीमध्ये डीओ वाढवण्यासाठी पाणबुडी चालवण्य मोटर आणि हायड्रोफोनिक प्रणालीचे निर्धारण प्रारंभिक १ पीपीएम ते ३ पीपीएम), ते किरकोळ प्रमाणात कमी झाले.
• पुली व पाळीव प्राण्यांच्या अगदी सोप्या यंत्रणेसह फ्लड ॲण्ड ड्रेन सिस्टम (ऑटो फ्लश वाल्व्ह) बाटली योग्य पाणी अभिसरण सह फार दंड काम करते.
• ओ (ऑक्सीजन विघटित) आणि NH4 (अमोनीया) च्या स्तरांची आवश्यकता आहे.
ई सर्वसाधारणपणे माशाच्या फिंगरिंग्ज या 2 मापदंडांबद्दल अत्यंत संवेदनशील असतात. सामान्य कार्प फिंगरलिंग्स्टसाठी 1pm मत्स्याशक्तीच्या वाढीचे प्रमाण खाली दिलेले होते, लहान आकाराचे मासे लहान मुलांपेक्षा डी.ओ. पातळीला अधिक संवेदनशील होते. (वरील 3 पीपीएमपेक्षा जास्त योग्य होते)
• वाढत्या पलटमध्ये पाणी चालना कमी होते. (दिवसात दोन वेळा @ 35- 40 लिटर / परिसंचरण), मासे टाकीच्या पाण्यात 2 पीपीएम पेक्षा अधिक अमोनियाची पातळी वाढते. आणि अमोनियाचे डिकॅइलफ्लॉवर आणि मासे वाढीसाठी हानिकारक असलेले पाणी टर्बब्रिटी वाढते.
• जर पाणी तापमान वाढते तर मत्स्य बकर्या पाणीसदृश असतात. 2-3 तासांत 1-2 तासांपर्यंत, माश्यांच्या मृत्युदर वाढतो. (विशेषतः जर पावसाच्या पाण्याची साठवण किंवा पाणी कमी टाईममध्ये टाकल्यास).
• प्लॅनेट्स एरक्वोनिक्स सिस्टीममध्ये चांगली वाढ होते. विशेषतः हिरव्या भाज्या आणि द्राक्षांचा वेल जलद वाढत होते. (जसजसे त्यांना अधिक नायट्रोजन वाढवावे लागते) चांगले उत्पादन आणि गुणवत्तेचे उत्पादन फळ भाजीपाशी (टोमॅटो वगळता) सह होते.
• हे देखील आढळते की ऍक्फोनलीची वाढलेली भाज्या अधिक स्वावलंबी आहेत. आणि फळाचा रंग खूप चांगला आहे.
• वाढत्या पलंग्यामध्ये योग्य आर्द्रतायुक्त घटक (वाढणारी बेड आपोआप वॅप्पुंसची (क्षेत्राची क्षमता) स्थितीत वाढते आहे), वनस्पतींचे पीक शेतीमध्ये खूप चांगले वाढते.
• गांडुळे वाढतात व ते वेगाने वाढतात.
==सिस्टम घटक==
|