"मणिपूर" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

Content deleted Content added
110.224.53.242 (चर्चा)यांची आवृत्ती 1568606 परतवली.
खूणपताका: उलटविले
No edit summary
खूणपताका: संदर्भ क्षेत्रात बदल. मोबाईल संपादन मोबाईल वेब संपादन
ओळ १:
'''मणिपूर''' ([[मणिपुरी भाषा|मणिपुरी लिपीत]]: মণিপুর) हे [[भारत]] [[देश]]ेच्या [[ईशान्य भारत|ईशान्य]] भागातील एक [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|राज्य]] आहे. मणिपूरच्या [[उत्तर]]ेस [[नागालँड]], [[दक्षिण]]ेस [[मिझोराम]], [[पश्चिम]]ेस [[आसाम]] ही [[राज्य]]े तर [[पूर्व]]ेस [[म्यानमार]] हा देश आहे. [[इंफाळ]] ही मणिपूरची [[राजधानी]] व देशातील सर्वात मोठे [[शहर]] आहे. मणिपूर राज्याचे [[क्षेत्रफळ]] २२,३२७ चौ.किमी. एवढे आहे; [[लोकसंख्या]] २७,२१,७५६ एवढी आहे. [[मणिपुरी]] ही येथील प्रमुख [[भाषा]] आहे. मणिपूरची [[साक्षरता]] ७९.८५ टक्के आहे. [[तांदूळ]], [[मोहरी]] व [[ऊस]] येथील प्रमुख पिके आहेत.
 
{{माहितीचौकट राज्य IN
| राज्य_नाव = मणिपूर
Line २९ ⟶ ३१:
| तळटिपा =
}}
 
'''मणिपूर''' ([[मणिपुरी भाषा|मणिपुरी लिपीत]]: মণিপুর) हे [[भारत]] [[देश]]ेच्या [[ईशान्य भारत|ईशान्य]] भागातील एक [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|राज्य]] आहे. मणिपूरच्या [[उत्तर]]ेस [[नागालँड]], [[दक्षिण]]ेस [[मिझोराम]], [[पश्चिम]]ेस [[आसाम]] ही [[राज्य]]े तर [[पूर्व]]ेस [[म्यानमार]] हा देश आहे. [[इंफाळ]] ही मणिपूरची [[राजधानी]] व देशातील सर्वात मोठे [[शहर]] आहे. मणिपूर राज्याचे [[क्षेत्रफळ]] २२,३२७ चौ.किमी. एवढे आहे; [[लोकसंख्या]] २७,२१,७५६ एवढी आहे. [[मणिपुरी]] ही येथील प्रमुख [[भाषा]] आहे. मणिपूरची [[साक्षरता]] ७९.८५ टक्के आहे. [[तांदूळ]], [[मोहरी]] व [[ऊस]] येथील प्रमुख पिके आहेत.
'''मणिपूर''' ([[मणिपुरी भाषा|मणिपुरी लिपीत]]: মণিপুর) हे [[भारत]] [[देश]]ेच्या [[ईशान्य भारत|ईशान्य]] भागातील एक [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|राज्य]] आहे. मणिपूरच्या [[उत्तर]]ेस [[नागालँड]], [[दक्षिण]]ेस [[मिझोराम]], [[पश्चिम]]ेस [[आसाम]] ही [[राज्य]]े तर [[पूर्व]]ेस [[म्यानमार]] हा देश आहे. [[इंफाळ]] ही मणिपूरची [[राजधानी]] व देशातील सर्वात मोठे [[शहर]] आहे. मणिपूर राज्याचे [[क्षेत्रफळ]] २२,३२७ चौ.किमी. एवढे आहे; [[लोकसंख्या]] २७,२१,७५६ एवढी आहे. [[मणिपुरी]] ही येथील प्रमुख [[भाषा]] आहे. मणिपूरची [[साक्षरता]] ७९.८५ टक्के आहे. [[तांदूळ]], [[मोहरी]] व [[ऊस]] येथील प्रमुख पिके आहेत.
 
ब्रिटीश भारतीय साम्राज्याच्या काळात मणिपूरचे राज्य एक रियासत होते. <ref>Naorem Sanajaoba (Editor), ''Manipur, Past and Present: The Heritage and Ordeals of a Civilization'', Volume 4, Chapter 2: NT Singh, {{ISBN|978-8170998532}}</ref> १९१७ ते १९३९ च्या काळात मणिपूरमधील काही लोकांनी लोकशाहीसाठी रियासतांवर दबाव आणला. १९३० च्या दशकाच्या उत्तरार्धात, मणिपूर राज्याने ब्रिटीश प्रशासनाशी बोलणी केली की, [[ब्रह्मदेशा]चा भाग होण्याऐवजी भारतीय संघराज्यायचाच भाग होण्याची अधिक इच्छा आहे. १९३९ मध्ये दुसरे महायुद्ध सुरू झाल्यामुळे या वाटाघाटी कमी करण्यात आल्या. ११ ऑगस्ट १९४७ रोजी महाराजा [[बुधचंद्र]] यांनी भारतात सामील होण्याच्या एका साधनावर स्वाक्षरी केली. <ref name=CIRCA>{{citation |title=Why Pre-Merger Political Status for Manipur: Under the Framework of the Instrument of Accession, 1947 |url=https://books.google.com/books?id=oKZoDwAAQBAJ&pg=PA26 |year=2018 |publisher=Research and Media Cell, CIRCA |id=GGKEY:8XLWSW77KUZ |p=26 |ref={{sfnref|CIRCA, Why Pre-Merger Political Status for Manipur|2018}}}}</ref><ref>{{harvnb|Singh, Socio-religious and Political Movements in Modern Manipur|2011|loc=Chapter 6, p.&nbsp;139}}</ref> नंतर, २१ सप्टेंबर १९४९ रोजी त्यांनी विलीनीकरण करारावर स्वाक्षरी केली आणि ते राज्य भारतात विलीन केल्यामुळे ते एक [[भाग क राज्य]] बनले. <ref>U. B. Singh, ''India Fiscal Federalism in Indian Union'' (2003), p. 135</ref><ref>{{cite book|author1=K.R. Dikshit|author2=Jutta K Dikshit|title=North-East India: Land, People and Economy|url=https://books.google.com/books?id=iorHBAAAQBAJ |year=2013|publisher=Springer Science |isbn=978-94-007-7055-3|page=56}}</ref> हे विलीनीकरण नंतर मणिपूरमधील गटांद्वारे विवादित झाले कारण एकमत न करता आणि कठोरतेने पूर्ण केले गेले. <ref>{{cite book|author1=Kalpana Kannabiran|author2=Ranbir Singh|title=Challenging The Rules(s) of Law |url=https://books.google.com/books?id=yreGAwAAQBAJ |year=2008|publisher=SAGE Publications|isbn=978-81-321-0027-0|page=264}}</ref>
भविष्यासाठी हा वाद आणि भिन्न भिन्न दृष्टिकोन यामुळे भारतापासून स्वातंत्र्य मिळविण्याकरिता राज्यात ५० वर्षांच्या बंडखोरीचे तसेच राज्यातील वांशिक गटांमधील वारंवार होणार्‍या हिंसाचाराचे प्रकार घडले आहेत. २००९ ते २०१८ पर्यंत, संघर्ष १००० पेक्षा जास्त लोकांच्या हिंसक मृत्यूंसाठी जबाबदार होता. <ref name=hrwm/> From 2009 through 2018, the conflict was responsible for the violent deaths of over 1000 people.<ref name=satp9413/>.
 
[[मितेई लोक|मणिपुरी लोक]] <ref name="Khomdan Singh Lisam pp 322">Khomdan Singh Lisam, ''Encyclopaedia Of Manipur'', {{ISBN|978-8178358642}}, pp. 322–347</ref> मणिपूर राज्यातील लोकसंख्येत सुमारे ५३% आहेत, त्यानंतर विविध [[नागा लोक|नागा]] जमाती २४% आणि विविध [[कुकी लोक|कुकी]]-[[झो लोक|झो]] जमाती १६% आहेत. <ref name = "censusindia.gov.in"> http://www.censusindia.gov.in/2011census/PCA/ST.html </ref>. राज्याची मुख्य भाषा [[मितेई भाषा|मणिपुरी]] आहे. आदिवासींची लोकसंख्या राज्यातील लोकसंख्येच्या जवळजवळ ४१% आहे. (२०११ च्या जनगणनेनुसार)<ref name="censusindia.gov.in"/> and are distinguished by dialects and cultures that are often village-based. Manipur's ethnic groups practice a variety of religions.<ref name="census2011"/>. २०११ च्या जनगणनेनुसार, [[हिंदू धर्म]] हा राज्यातील प्रमुख धर्म आहे, त्यानंतर ख्रिस्ती धर्म जवळपास आहे. इतर धर्मांमध्ये [[इस्लाम]], [[सनामाही धर्म]], [[बौद्ध धर्म]],[[यहूदी धर्म]], इत्यादींचा समावेश आहे.<ref name="census2011"/><ref name="hueiyenlanpao.com">{{Cite web | url=http://www.hueiyenlanpao.com/page/items/34799/religious-landscape-in-manipur | title=Hueiyen Lanpao &#124; Official Website Manipur Daily | access-date=29 May 2016 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160918062647/http://hueiyenlanpao.com/page/items/34799/religious-landscape-in-manipur/ | archive-date=18 September 2016 | url-status=live | df=dmy-all }}</ref>
 
मणिपूरमध्ये प्रामुख्याने कृषी अर्थव्यवस्था आहे, ज्यात महत्त्वपूर्ण जलविद्युत उत्पादन क्षमता आहे. [[ईम्फाळ विमानतळा]]द्वारे हे दररोजच्या विमानाने इतर भागात जोडलेले आहे, जे ईशान्य भारतातील दुसर्‍या क्रमांकाचे सर्वात मोठ्या विमानतळांपैकी एक आहे.<ref name=manipuraai/> मणिपूरमध्ये बर्‍याच खेळांचे मूळ स्थान आहे आणि [[मणिपुरी नृत्य]] हेसुद्धा मूळ आहे,<ref>{{cite book|author=Reginald Massey|title=India's Dances: Their History, Technique, and Repertoire|url=https://books.google.com/books?id=t6MJ8jbHqIwC|year=2004|publisher=Abhinav|isbn=978-81-7017-434-9|pages=177–184|access-date=4 October 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20170304053010/https://books.google.com/books?id=t6MJ8jbHqIwC|archive-date=4 March 2017|url-status=live|df=dmy-all}}</ref> आणि युरोपियन लोकांना [[पोलो खेळ|पोलो]] परीचित करण्याचे दिले जाते.<ref name="nam.ac.uk"/>
 
==वैकल्पिक नावे==
ऐतिहासिक ग्रंथांमध्ये मणिपूरचा उल्लेख कांगेलीपाक (ꯀꯪꯂꯩꯄꯛ) किंवा मीतेलीइपाक म्हणून केला जातो.<ref name="Sanajaoba1988">{{cite book|author=Naorem Sanajaoba|title=Manipur, Past and Present: The Heritage and Ordeals of a Civilization|url=https://books.google.com/books?id=-CzSQKVmveUC&pg=PA31|year=1988|publisher=Mittal Publications|isbn=978-81-7099-853-2|pages=31–32 with footnotes}}</ref> सनमाही लाइकान यांनी लिहिले की अठराव्या शतकात मेईडू पम्हेबाच्या कारकिर्दीत मणिपूरचे नवीन नाव स्वीकारले.
 
साकोक लॅमलेनच्या म्हणण्यानुसार या भागाच्या इतिहासात वेगवेगळी नावे होती. हयाचक काळात ते मायया कोइरेन पोयरेइ नामथक सारोनपंग किंवा टिल्ली कोकटॉन्ग अहंबा म्हणून ओळखले जात; खुनुंग्चक([[त्रेतायुग]]) काळात ते मीरा पोंगथोकलाम होते. लंग्बाचक([[द्वापरयुग]]) काळात ते टिल्ली कोकटॉन्ग लाइकोइरेन बनले आणि शेवटी कोन्नाचक([[कलियुग]]) काळात मुवापाली म्हणून ओळखले जाऊ लागले. <ref>Ningthoujongjam Khelchandra, ''History of Ancient Manipuri Literature'', Manipuri Sahitya Parishad, 1969</ref>
 
प्रत्येक शेजारील संस्कृतीत मणिपूर आणि तेथील लोकांची वेगळी नावे होती. शॅन किंवा पोंगने कॅसे, बर्मी काठे आणि आसामी मेक्ली हा परिसर म्हटले. १6262२ मध्ये झालेल्या ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी आणि मेईडू चिंगथंगखोंबा (भाग्यचंद्र) यांच्यात झालेल्या पहिल्या करारामध्ये हे राज्य मेक्ले म्हणून नोंदले गेले. भाग्यचंद्र व त्याच्या उत्तराधिकारी यांनी “मणिपुरेश्वर” किंवा “मणिपूरचा स्वामी” अशी कोरीव नाणी दिली व इंग्रजांनी मेक्ले हे नाव टाकले. पुढे, धरणी संहिता (१–२–-––) या कार्याने मणिपूरच्या नावाच्या उत्पत्तीच्या संस्कृत दंतकथा लोकप्रिय केल्या. [२]]
 
"मणिपुर / कंगेलीपाक" चा अर्थ म्हणजे कंगेली हा शब्द मणिपुरी या शब्दाला नुकताच दिलेले नाव असलेल्या राज्याशी संबंधित असलेल्या वस्तूंसाठी वापरला जातो.
 
==बाह्य दुवे==
"https://mr.wikipedia.org/wiki/मणिपूर" पासून हुडकले