"इतिहास" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

'''इतिहास''' म्हणजे भूतकाळातील घटनांची नोंद व [[अभ्यास]]<nowiki> होय. इतिहास ह्या शब्दाची व्युत्पत्ती इतिहास = इति + ह +आस = हे असे घडले अशी सांगण्यात येते आहे{{|आपटे|१९५७-१९५९}}. व्युत्पत्तीद्वारे दिसून येणाऱ्या अर्थाचा विचार केला तर इतिहास म्हणजे केवळ भूतकाळात काय घडले ह्याची नोंद इतकाच अर्थ निघतो. परंतु ह्या शब्दाला इतर अर्थही कालौघात लगडलेले आढळतात. आधुनिक काळात केवळ पूर्ववृत्ताचे निवेदन इतकाच अर्थ ह्या संज्ञेला राहिला नसून ते निवेदन साधार, वास्तव असणेही त्यात गृहीत धरलेले असते. जो इतिहास विसरतो त्याला इतिहास विसरतो.</nowiki>

राजशेखर आपल्या काव्यमीमांसेत लिहितात – ‘स च द्विविधा परक्रिया पुराकल्पाभ्याम् |’ त्याचा अर्थ असा – परक्रिया व पुराकल्प अशी इतिहासाची द्विविध गती आहे/होय. भारतीय साहित्यामध्ये इतिहासाला वेदाच्या बरोबरीने महत्त्व दिलेले आहे. [[ऋग्वेद]]संहितेत इतिहास सयुक्त मंत्राचा संग्रह आहे. तसेच [[नारद]] लिखित [[छांदोग्योपनिषद]] या ग्रंथात इतिहास-पुराणाला पंचम वेद म्हटले आहे. [[संस्कृत]] वाङ्‌मयामध्ये कथेच्या रूपाने इतिहास आलेला आढळतो. [[कौटिल्य]] याने केलेल्या व्याख्येप्रमाणे इतिहासात [[पुराणे]], [[इतिवृत्त]], [[आख्यायिका]], [[उदाहरण]], [[धर्मशास्त्र]] व [[अर्थशास्त्र]] इतक्या विषयांचा समावेश होतो.

हॅपाल्ड यांच्या मते 'इतिहास' हा अनुभवांचा नंदादीप होय.' इतिहास म्हणजे मानवजातीच्या जीवनप्रवाहाचा अभ्यास असेही म्हणता येते. इतिहासाचे प्राचीन, मध्ययुगीन व आधुनिक असे कालखंड असू शकतात. इतिहासाच्या कोणत्याही कालखंडाचा अभ्यास म्हणजे त्या कालखंडाच्या राजकीय, सामाजिक, आíथक, प्रशासकीय, सांस्कृतिक, धार्मिक बाजूंचा अभ्यास असतो. या शिवाय या सर्वांचा एकमेकांशी असलेला संबंध आणि परिणाम यांचा अभ्यास याचाही अंतर्भाव इतिहासात होतो. इतिहास या विषयाचे आकलन करून घेताना प्राचीन व मध्ययुगीन इतिहासाच्या इतर घटकांची आवश्यक किमान माहिती व संस्कृतीचा सखोल अभ्यास असा दृष्टिकोन असावा लागतो. इतिहासातून माणूस नक्कीच काहीतरी शिकू शकतो.