"सूर्यनमस्कार" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

[[रथसप्तमी|सकाळी]] [[सूर्योदय|सूर्योदयानंतर]], [[श्वास|श्वासाचे]] नियमन करून एका विशिष्ठविशिष्ट क्रमाने १० किंवा १२ [[योगासने]] करणे याला सूर्यनमस्कार म्हणतात. सूर्यनमस्कार किंवा साष्टांग नमस्कार ही एकतथाकथित [[सूर्य]] उपासनाच आहे-उपासनाचआहे.यामुळे सर्वांगसुंदर [[व्यायाम]] होतोच पण आत्मिक, मानसिक, व शारीरिक सामर्थ्यही प्राप्त होते.हा व्यायम अल्पमोली आणि बहुगुणीआहे असे म्हणता येईलम्हणतात.{१}

पद्भ्यांपदाभ्यां कराभ्यां जानुभ्यां प्रणामः अष्टागअष्टांग उच्यते ||

मस्तक,छाती,दोन हातमस्तक,दोन गुडघेदृष्टी, वाणी, मन, (दोन) पाय,दृष्टी (दोन) हात,वाणी आणि(दोन) मनगुडघे, या आठांनी जो नमस्कार करायचा त्याला साष्टांग नमस्कार म्हणतात.{१}

आदित्यस्य नमस्कारं ये कुर्वन्ति दिने दिने।<br/>

जन्मान्तरसहस्रेषु दारिद्र्यंदारिद्ऱ्यं नोपजायते ।।

जे साधक दररोज सूर्य नमस्कार करतील, त्यांना सहस्र जन्म दारिद्यादारिद्ऱ्य येत नाही (काहीही कमी पडत नाही)

सूर्य नमस्कार हा सर्वागीण व्यायाम आहे. सर्व योगिकयौगिक अभ्यासासाठी सुर्योदयाचीसूर्योदयाची वेळ सर्वोत्तम मानली गेली आहे. त्याच प्रमाणेत्याचप्रमाणे सूर्य नमस्कारनमस्कारसुद्धा पहाटेच्यासूर्योदयाच्या समयी सूर्योदयाला घालणे हितकारक आहे. उघड्यावर हवेशीर जागेवर रिकाम्या पोटी सूर्य नमस्कार घालावेत. मन शांत आणि प्रसन्न असल्यावर सर्व योगी अभ्यासाचायोगाभ्यासाचा आपणावर विशेष परिणाम होतो, असे म्हणतात.

| १ || [[प्रणामासन]] || उच्छवासउच्छ्वास || [[चित्र:1Pranamasana.JPG|100px]]||सरळ उभे रहा. उजव्या पायाचा अगठा व टाच डाव्या पायाशी घ्या. दोन्ही हात नमस्कार स्थितीमध्ये छातीच्या मध्यभागी. हाताचे पंजे जुळवा. बोटे जुळवा. बोटे छातीकडे झुकलेले. पंजा जिमनीलाजमिनीला काटकोनात. अगठ्याचेअंगठ्याचे मूळ छातीच्या मध्यभगी. कोपर जिमनीलाजमिनीला समांतर. छाती पुढे काढा. खांदे मागे ढकलून खाली ओढा. नजर समोर ठेवा. जे स्नायू ताण-दाब कक्षेत येत नाहीत ते शांत-स्थिर मोकळे आहेत ह्याची काळजी ह्या थोडे थांबा. ताण दिलेले स्नायू मोकळे करा.

| २ || [[हस्त उत्तानासन]] || श्वास || [[चित्र:2Urdva Hastasana.JPG|100px]]||सरळ उभे रहा. उजव्या पायाचा अगठा व टाच डाव्या पायाशी घ्या. दोन्ही हात नमस्कार स्थितीमध्ये छातीच्या मध्यभागी. हाताचे पंजे जुळवा. बोटे जुळवा. बोटे छातीकडे झुकलेले. पंजा जिमनीलाजमिनीला काटकोनात. अगठ्याचे मूळ छातीच्या मध्यभगीमध्यभागी. कोपर जिमनीलाजमिनीला समांतर. छाती पुढे काढा. खांदे मागे ढकलून खाली ओढा. नजर समोर ठेवा. जे स्नायू ताण-दाब कक्षेत येत नाहीत ते शांत-स्थिर मोकळे आहेत ह्याची काळजी ह्या थोडे थांबा. ताण दिलेले स्नायू मोकळे करा.

| ४ || [[अश्व संचालनासन]] || श्वास || [[चित्र:4godhapitham (l‘iguane).JPG|100px]]||उजवा पाय आणि दोन्ही हात घट्ट जिमनीवर रोवा. डावापाय मागे घ्या डाव्यापायाचा चवडा जिमनीवरजमिनीवर पक्का ठेवा. डाव्यापायाचा गुढघा जिमनीवरजमिनीवर टेकवा. उजवा पाय गुढघ्यात वाकवा. उजव्या पावलावर बसा. त्यावर शरीराचा भार द्या. (पोटरी, मांडीचा मागचा भाग आणि छातीचे शेवटचे हाड जवळ आणा). दोन्ही हात सरळ ठेवा. त्याना खांद्यातून वर उचला. छाती पुढे काढा. खांदे वर उचला. डोके मागे झुकवा.

| ५ || [[चतुरंग दंडासन]] || उच्छवास || [[चित्र:5adho mukha shvanasana.JPG|135px]]||हाता-पायाची जागा तीच ठेवा. शरीराचे वजन खांदे आणि हात यावर घ्या. खांदे वर उचला.उजवा पाय डाव्या पायाजवळ मागे घ्या.पायाला पाय घोट्याला घोटा गुढघ्याला गुढघा जुळवा. पावलाच्या दिशेला, घोट्याचा आधार घेऊन, ताण द्या. डोक्यापासून पाया पर्यंतपायापर्यंत शरीर तिरक्या स्थितीमध्ये ठेवा. नजर जिमनीवरजमिनीवर काटकोनात स्थिर ठेवा

| ६ || [[अष्टांग नमस्कार]] || रोखा || [[चित्र:6Ashtanga_Namaskara.JPG|135px]]||हाताचे पंजे व पायाचे चवडे यांची स्थिती आहे तशीच ठेवा. गुढघे जिमनीवर टेकवा. शरीराचे वजन हातावर घ्या. कोपरामध्ये वाका. हनुवटी छातीला टेकवा. साष्टांगनमस्कारासन स्थिती मध्ये कपाळ, छाती, हात, गुढघे पाय जिमनीवरजमिनीवर टेकवा. दोन्ही कोपरे शरीरा जवळशरीराजवळ घ्या नाभीकेंद्रनाभिकेंद्र व पार्श्वभाग वर उचलून धरा.

| ७ || [[भुजंगासन]] || श्वास || [[चित्र:7urdhva_mukha_shvanasana.JPG|135px]]||हाताचे पंजे आहे त्या ठिकाणीच ठेवा. पंजावर शरीराचा भार द्या. कोपरामधील वाक काढा. हात सरळ करा. खांदे वर उचला. डोके आणि खांदे मागे खेचा. पोट व कंबर दोन्ही हाताच्या मध्ये सरकिवण्यांचा प्रयत्न करा. घोटे गुढघे बांधलेले तसेच ठेवा. गुढघे जिमनीलाजमिनीला टेकवा. छातीमध्ये हवा भरून घ्या. नजर वर आकाशाकडे लावा.

| ९ || [[अश्व संचालनासन]] || श्वास || [[चित्र:4godhapitham (l‘iguane).JPG|100px]] ||दोन्ही हातांच्यापंजांचीहातांच्या पंजांची जागा तिचतीच ठेवा. डावा पाय डाव्या हाताजवळ आणा. डावा पाय आणि दोन्ही हात जमिनीवर रोवा. डाव्या पावलावर बसा. त्यावर शरीराचा भार द्या. (पोटरी, मांडीचा मागचा भाग आिणआणि छातीचे शेवटचे हाड जवळ आणा.) उजवा पाय मागे घ्या. उजव् याउजव्या पायाचा चवडा जिमनीवरजमिनीवर पक्का ठेवा. उजव् याउजव्या पायाचा गुढघा आणि डाव्यापायाचाडाव्या पायाचा चवडा जिमनीवरजमिनीवर टेकवा. दोन्ही हात सरळ ठेवा. त्यांना वर उचला. छाती पुढे काढा. खांदे वर उचला. डोके मागे झुकवा.

| १० || [[उत्तानासन]] || उच्छवास || [[चित्र:3Uttanasana.JPG|100px]] || उजवा पाय डाव्या पायाजवळ आणा. सावकाश गुढघे सरळ करा. पार्श्वभाग वर उचला. सहज जेवढे वाकता येईल तेवढे खाली वाका. गुढघाकिंवा टाचेवर ताण येणार नाही कडे लक्ष द्या. हनुवटी छातीला टेकवा. कपाळ गुढघ्याला टेकिवण्याचाटेकवण्याचा प्रयत्न करा

| ११ || [[हस्त उत्तानासन]] || श्वास || [[चित्र:2Urdva Hastasana.JPG|100px]] || सरळ उभे रहा. उजव्या पायाचा अगठा व टाच डाव्या पायाशी घ्या. दोन्ही हात नमस्कार स्थितीमध्ये छातीच्या मध्यभागी. हाताचे पंजे जुळवा. बोटे जुळवा. बोटे छातीकडे झुकलेले. पंजा जिमनीलाजमिनीला काटकोनात. अगठ्याचे मूळ छातीच्या मध्यभगीमध्यभागी. कोपर जिमनीलाजमिनीला समांतर. छाती पुढे काढा. खांदे मागे ढकलून खाली ओढा. नजर समोर ठेवा. जे स्नायू ताण-दाब कक्षेत येत नाहीत ते शांत-स्थिर मोकळे आहेत ह्याची काळजी ह्या थोडे थांबा. ताण दिलेले स्नायू मोकळे करा.

| १2१२ || [[प्रणामासन]] || उच्छवास || [[चित्र:1Pranamasana.JPG|100px]]||सरळ उभे रहा. उजव्या पायाचा अंगठा व टाच डाव्या पायाशी घ्या. दोन्ही हात नमस्काराच्या स्थितीमध्ये. हाताचे पंजे जुळवा. बोटे जुळवा. एकमेकांवर पक्के दाबून धरा. अंगुष्टमुल कपाळावर मध्यभागी. पंजे एकमेकांना पक्के चिकटलेले.सूर्य बिब्माकडेसूर्यबिंबाकडे बघण्यांसाठी मान वर उचललेली. डोके मागे ढकलण्य्याचा जास्तीतजास्त प्रयत्न. कोपर खांद्यांच्या सरळ रेषेत ठेवण्यांचा जास्तीतजास्त प्रयत्न

प्रत्येक सूर्यनमस्काराची सुरुवात करताना प्रणामासनात खालील [[मंत्र]] म्हटले जातात. त्या त्या मंत्राचा शरीरातील [[चक्र|चक्राशी]] संबंध आहे., असे म्हणतात.

मित्र= जगन्मित्र , रवी= सर्वाना पूजनीय, सूर्य-प्रवर्तक,संचालक, भानू=तेज देणारा, खग= इंद्रियअकाशातून उद्दीपकहिंडणारा, पूषा-पोषण करणारा, हिरण्यगर्भ=वीर्यबळपोटात तेज वाढविणाराअसणारा,मारीची मरीच=रोगनाशक, आदित्य= सर्वाकर्षक, सविता= सर्व उत्पादक, अर्क= आदरणीय, भास्कर= प्रकाशमान असे याचे अर्थ आहेत.{१}

सूर्यनमस्कारांत वापरल्या जाणाऱ्या बऱ्याचशा आसनांचा ऐतिहासिक ग्रंथांत उल्लेख आढळतो. साष्टांग नमस्कार हे सूर्यनमस्कारातील एक आसन पुरातनकाळापासुनपुरातनकाळापासून सूर्याला प्रणाम करण्याकरिता वापरले गेले आहे. [[धेरंड संहिता|धेरंड संहितेमध्ये]] [[भुजंगासन]] हे ३२ महत्त्वाच्या आसनांमध्ये गणले गेले आहे<ref>http://www.yogavidya.com/Yoga/GherandaSamhita.pdf</ref>. [[अधोमुख श्वानासन|अधोमुक्त श्वानासनाचे]] वर्णन मल्लपुराणात केले गेले आहे.

सूर्यनमस्कारात आरोग्य, दीर्घायुष्य, कार्यक्षमता हेच ध्येय डोळ्यासमोर ठेवायचे असते. या आसनामुळे आयुष्य, बल आणि बुद्धिचा विकास होतो. मस्तक, मान, हात, पाय, छाती, पोट, कंबरेचे स्नायू, मेरूदंडमेरुदंड, पायाची बोटे, गुढगे, सर्व सांधे यांना व्यायाम घडतो. तसेच पोटाचे जडत्व, अनावश्यक वाढलेला मेद, ओटीपोटातील चरबी, थायरॉईडसारखे विकार, लहान मुलांचे फिरलेले हातपाय व काही हाडांचे काही दोष, गंडमाळा, घशातील विकार नाहिेसेनाहीसे होतात. क्षयापासून संरक्षण मिळते, मनोबलाचा विकास होतो. शरीरात शुद्ध रक्ताचा सारख्या प्रमाणात संचार होतो.  

तृचाकल्प नमस्कार ही सूर्य नमस्काराची एक पद्धती आहे. एक भांडे घेऊन त्यात गंध, अक्षता आणि फुले घालतात .ते समोर ठेवून त्यावर सूर्याचे  ध्यान करतात.त्यानंतर बीजमंत्र जोडून सूर्याची  बारा नावे म्हणतात.  उदा.ॐ ह्रां सूर्याय नम: | याप्रमाणे. व नमस्कार घालतात. असे एकूण २२ नमस्कार घातले जातात . नंतर सूर्याची प्रार्थना करून भांड्यातील पाणी तीर्थ म्हणून घेतात.<ref>भारतीय संस्कृती कोश खंड ४</ref>