[[चित्र:Domenico-Fetti Archimedes 1620.jpg|thumb|right|दोमेनिको फेत्ती याने चितारलेला आर्किमिडीज (इ.स. १६२०)]]
'''आर्किमिडीज''' ([[ग्रीक भाषा|ग्रीक]]: Αρχιμήδης) ([[इ.स.पू. २८७]] - [[इ.स.पू. २१२]]) हा प्राचीन [[ग्रीस|ग्रीक]] [[गणित|गणितज्ञ]], [[भौतिकशास्त्र|भौतिकशास्त्रज्ञ]], अभियंता, संशोधक व खगोलशास्त्रज्ञ होता. भौतिकशास्त्रातील स्थितिकी या उपशाखेत व [[तरफ|तरफेच्या]] यंत्रणेवर, तसेच गणितातील [[घनफळ]], पॅराबोला इत्यादी विषयांवर त्याने मूलभूत संशोधन केले.आर्किमिडीज चा सिद्धान्त वैज्ञानिक प्रयोगांससाठी वापरला जातो.
जन्मकाळ :
इ. स. पू. सु.सुमारे २८७-२१२.
प्रस्तावना:
जन्म:
त्यांचा जन्म सिसिलीमधील सेरक्यूजसेरॅक्यूज येथे झाला. सेरक्यूजचासेरॅक्यूजचा राजा दुसरा हीरो व त्यांचा मुलगा गेलो यांच्याशी त्यांची दाट मैत्री होती. त्यांचे सर्व शिक्षण अअलेक्झांड्रिया येथे झाले. तेथे कॉनन नावाच्या गणितज्ञाशी त्यांचा परिचय झाला. शिक्षण संपल्यावर आपल्या जन्मगावी येऊन त्यांनी गणिताचा अभ्यास पुढे चालू ठेवला. उपलब्ध असलेल्या त्यांच्या लेखांवरून त्यांच्या सखोल कार्याची कल्पना येते. त्यांचे काही लेख जवळजवळ दोन हजार वर्षांपर्यंत प्रमाणभूत मानले गेले आहेत.
लेक्झांड्रिया येथे झाले. तेथे कॉनन नावाच्या गणितज्ञाशी त्यांचा परिचय झाला. शिक्षण संपल्यावर आपल्या जन्मगावी येऊन त्यांनी गणिताचा अभ्यास पुढे चालू ठेवला. उपलब्ध असलेल्या त्यांच्या लेखांवरून त्यांच्या सखोल कार्याची कल्पना येते. त्यांचे काही लेख जवळजवळ दोन हजार वर्षांपर्यंत प्रमाणभूत मानले गेले आहेत.
भौतिकशास्त्र:
वर्तुळ, अन्वस्त आणि सर्पिल या वक्रांच्या क्षेत्रमापनासाठी त्यांनी वापरलेली 'निःशेष पद्धत' बऱ्याच बाबतीत अर्वाचीन समाकलनाच्या [ अवकलन व समाकलन ] विवरणाशी सदृशजुळती असलेलीअसल्याचे आढळते. वर्तुळाचा परिघपरीघ व व्यास यांच्या गुणोत्तराचे (∏ π)चे) मूल्य ३१०/७१ आणि ३१/७ त्यांच्या दरम्यान असल्याचे त्यांनी सिद्ध केले. शांकवाचेशंकूचे [विविध वक्राचाप्रकारे एकछेद प्रकार,घेतल्याने शंकुच्छेदबनणाऱ्या ]आकृतींचे क्षेत्रफळ अगर शांकवत्या आकृती अक्षाभोवती फिरवून येणाऱ्याबनणाऱ्या प्रस्थाच्या (घनाकृतीच्या) पृष्ठभागाचे क्षेत्रफळ अगर त्या प्रस्थाचेआकृतीचे घनफळ तुलनात्मक रीतीने मांडता येते असे आर्किमिडीज यांनायांनी दाखविले. अंक मोजण्याच्या ग्रीक पद्धतीत त्यांनी सुधारणा केल्या.
तरफेचा शोध आर्किमिडीज यांनीच लावला. 'योग्य टेकू मिळाल्यास मी पृथ्वीसुद्धा तरफेचा साहाय्याने उचलून दाखवीन' असे त्यांनी उद्गार काढले होते.
'पदार्थाचे पाण्यात केलेले वजन हे त्याच्या हवेतील वजनापेक्षा त्याने बाजूला सारलेल्या पाण्याच्या वजनाइतके कमी असते' हे तत्त्व 'आर्किमिडीजआर्किमिडीजचा तत्त्वसिद्धान्त' या नावाने सुप्रसिद्ध आहे.
सोनाराने बनविलेल्या मुकुटात चांदीची भेसळ असल्याचा राजा हिरो यांस संशय आला व त्याची शहानिशा करण्याचे काम आर्किमिडीज यांच्याकडे सोपविण्यात आले. या घटनेतूनच ह्या तत्त्वाचा शोध लागला.
आर्किमिडीज तत्त्व :
आर्किमिडीजचा सिद्धान्त :
एखादा पदार्थ द्रायूत (द्रवरूप किंवा वायुरूप पदार्थात(द्रायू) बुडविलापदार्थात तरंगत असताअसताना त्यावर खालून वर अशी एक प्रेरणा लागू होते. तिला उत्प्रणोदन असे नाव आहे व तिचे मूल्य पदार्थाने बाजूस सारलेल्या द्रायूच्या वजनाएवढे असते. बाजूस सारलेल्या द्रायूचे आयतन (घनफळ) पदार्थाच्या बुडालेल्या भागाच्या आयतनाएवढेच असते. हे तत्त्व आर्किमिडीज याहा ग्रीकसिद्धान्त गणितज्ञांनीआर्किमिडीजने शोधूनप्रस्थापित काढलेकेला.
पाणी उपसून काढण्याकरिता त्यांनी शोधून काढलेल्या यंत्रात 'आर्किमिडीज स्क्रू' असे नाव प्राप्त झाले आहे व ते ईजिप्तमध्येइजिप्तमध्ये वापरातही होते. गोफणीतून ज्याप्रमाणे दगड फेकता येतात त्याच धर्तीवर मोठेमोठे दगड फेकण्याचे यंत्र आर्किमिडीज यांनी तयार केले होते.
आर्किमिडीज स्क्रू :
साधनामध्येया उपकरणामध्ये एक लांब नळकांडे असून त्याच्या आत त्याच्या अक्षावर बसवलेल्या दांड्याभोवती मळसूत्राप्रमाणे बसवलेला व नळकांड्याला चिकटवलेला पत्र्याचा पडदा असतो. दांड्याचे खालचे टोक एका टेकू (एकाच बाजूकडे तोंड असलेल्या) धारव्यामध्ये ठेवलेले असते व वरचे टोक एका खांबामधील नलिका (दोन्ही बाजूंकडे तोंडे असलेल्या) धारव्यामधून बाहेर गेलेले असते. दांड्याच्या वरच्या टोकावर दांडा फिरविण्याचा हस्तक बसवलेला असतो. नळकांड्यांचे खालचे तोंड पाण्यात बुडलेले असते. वरच्या हस्तकाने नळकांडे योग्य दिशेने फिरवले म्हणजे नळकांड्याच्या खालच्या तोंडातून पाणी आत शिरते व मळसूत्री पडद्यावरून हळूहळू वर चढत जाऊन वरच्या तोंडातून बाहेर पडते.
मृत्यू :
टॉरेली यांनी १७९२ मध्ये व हाइबेर्गहायबर्ग यांनी १८८० मध्ये आर्किमिडीज यांच्या सर्व लिखाणाचे संपादन केले. त्यानंतर १८९७ मध्ये हीथ यांनी वर्क्स ऑफ आर्किमिडीज या ग्रंथात आर्किमिडीज यांचे लेख आधुनिक चिन्हे व खुणा वापरून प्रसिद्ध केले.
|