"बाळाजी विश्वनाथ" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

महादजी विसाजी देशमुख हा बाळाजीचा पणजोबा व भट घराण्याचा ज्ञात पुरुष. भट घराण्याकडे दंडाराजपुरी आणि श्रीवर्धन या परगण्यांची देशमुखी वंशपरंपरेने चालत आली होती. ही देशमुखी शके १४००पासून शके १६०० पर्यंत अव्याहत चालुचालू होती असे इतिहासाचार्य राजवाडे म्हणतात, तर रीयासतकाररियासतकार ही देशमुखी १४७८ च्या सुमारास ही देशमुखी मिळाली असावी असे मानतात. तसेच बाळाजी विश्वनाथाचे वडील व आजोबा शिवछत्रपतींच्याशिवाजीच्या सेवेत असावेत असेही रीयासतकाररियासतकार म्हणातात. १५७५ च्या सुमारास महादजीमहादजीकडे याही परंपरागत देशमुखीवरदेशमुखी होताहोती. महादजीस, नारो महादेव व परशुराम उर्फ शिवाजी अशी २ मुले. शिवाजीस ३ पुत्र कृष्णाजी, अंताजी व विश्वनाथ उर्फ विसाजी. विश्वनाथ हा बाळाजीचा पिता. बाळाजीला ४ भाऊ होते. कृष्णाजी, जानोजी, विठ्ठल व रुद्राजी. घराणं

देशमुखीचे देशमुखीचंघराणे असल्याने बाळजीनानासबाळाजीस मोडी मोडीवाचनवाचन, हिशेब, संध्या-रुद्रादी कर्मे यांचयांचे शिक्षण मिळाले. वयाच्या १०-१२व्या वर्षी बर्वे घराण्यातील ’राधाबाई’ हिच्या बरोबरहिच्याशीर त्यांचा विवाह झाला. इ.स. १६८९ च्या सुमारास म्हणाजे शंभूछत्रपतींच्यासंभाजीच्या हत्येनंतर सिद्दीने उचल खाल्ली, त्यामुळे त्यालाबाळाजीला श्रीवर्धन सोडावे लागले. त्यातच भट घराणे आंग्र्यांनाआंग्‍ऱ्यांना सामिलसामील आहेतआहे या संशयाने सिद्दिनेसिद्देने भट घराण्याचा छळ चालुचालू केला. त्यांच्या "जानोजी" नावाच्या भावास सिद्दीने पोत्यात घालुनघालून समुद्रात बुडवल्याची कथा आहे. त्याच किंवा तशाच कारणास्तव पिढीजात देशमुखी सोडून "बाळाजी भट" हे "भानु" कुटुंबाकुटुंबाबरोबर बरोबर सातार्याससाताऱ्यास आले. सिद्दीच्या हशमांनी पाठलाग सुरू केल्या वरकेल्यावर मुरुडमुरूड येथील "वैशंपायन" कुटुंबाकडे त्यांनी काही आठवडे आश्रय घेतला. पुढे याची आठवण ठेवून एका "वैशंपायन" गुरुजींना त्यांनी आपले कुलोपाध्याय केले. शिवाय एक वैशंपायन १२०० स्वारांचे सरदार होऊन मध्यप्रदेशात ’सागर’ प्रांतात गेले असा उल्लेख मिळतो. बाळाजी बरोबर

बाळाजींबरोबर असलेल्या "भानु" कुटुंबात ३ भाऊ होते. "हरी महादेव, बाळाजी महादेव आणि रामजी महादेव." त्या पैकी "बाळाजी महादेव" हा "नाना फडणवीस" याचा आजा. भट-फडणवी्सफडणवीस-वैशंपायनांचे संबध हे ३ पिढ्या जुने होते. पुढे १७१९ मध्ये दिल्लीस गेलेल्या सैनिकांची मुघलांशीमोगलांशी लढाई झाली त्यात "बाळाजी महादेव भानु" कामी आले. म्हणजे पेशव्याच्या खूनाचाहत्येचा प्रयत्न होणार हे कळल्यावर बाळाजी विश्वनाथाचा जीव वाचवायला बाळाजी महादेव त्याच्या पालखितपालखीत बसला आणि कटवाल्यांकडून मारला गेला. स्वामीनिष्ठेचीस्वामिनिष्ठेची ही पराकाष्ठाच होती.

बाळाजी विश्वनाथ याने रामचंद्रपंत अमात्य यांच्याकडे कोठीवर कारकून म्हणून काम केले. त्यांची हुशारी धनाजी जाधव यांच्या नजरेस आली. धनाजीरावांनी आपले दिवाण म्हणून आपल्या सेवेस घेतले. याचवेळी ते त्या भागाचे महसूल अधिकारी झाले. दिल्लीचा पातशहा "अबु मुझफ़्फ़र मुहिउद्दीन मुहम्मद औरंगजेब आलमगीर गाझी" स्वतः अवघ्या सामर्थ्यासह महाराष्ट्रावर कोसळला होता. महाराष्ट्राचा छत्रपती संभाजी त्याने हाल-हाल करून मारला होता. अशाच अस्मानिअस्मामी-सुल्तानीसुलतानी संकटाला स्वराज्य पडेल ती किंमत देऊन तोंड देत होतंहोते. संताजी-धनाजी, नेमाजी-खंडेराव हे गनिमी काव्याचे डाव टाकत मोठ्या मजला मारीत होते. बाळाजी विश्वनाथ फार जवळून सगळसगळे अनुभवत होता. १७०५ च्या दरम्यान त्याने देखिलदेखील आपली समशेर गाजवली आणि.ती बहुतेक ती जस्तचजास्तच परजली असावी, कारण १६९९-१७०२ मध्ये बाळाजीला पुण्याची सुभेदारी मिळाली. होती, आता त्याच बाळाजीला १७०५ च्या गुजरातगुजराथ स्वारीच्या दरम्यान दौलताबाद येथील सुभेदारी देखिलदेखील मिळाली. या सुभेदारीच्या काळातील बाळाजीची एक मुद्रा उपलब्ध आहे - <strong>"श्री उमाकान्त पदाभोजा भजनाप्रमुन्नते: बाळाजी विश्वनाथस्य मुद्रा विजयहेतराम।"</strong>

छ.छत्रपती राजारामांच्या अकाली निधनानंतर ’खेळणा’ उर्फ ’विशाळगडावर’ त्यांच्या ’शिवाजी’ या पुत्रास बसवले गेले. ४ वर्षांचा मुलगा मराठ्यांचा छत्रपती झाला. पुढे ५-६ वर्षे मराठी सत्ता औरंग्याशीऔरंगजेबाशी झुंजत होती. सातारा, परळी(सज्जनगड), सिंहगड(कोंडाणा), पन्हाळगड, विशाळगड असे किल्ले फितुरीने औरंगजेबाकडे आले. विशाळगडासाठी तर त्याने त्या काळी २ लाख रुपये मोजल्याचा पुरावा आहे. तर पन्हाळ्यासाठी त्याने ५० हजार रु. मोजले. १७०४ मध्ये त्याने राजगड व तोरणा घेतला. १७०२ मध्ये सिंहगडाच्या लढ्याच्यावेळी केवळ सामर्थ्य तोकडे पडले म्हणून प्रदीर्घ लढ्यानंतर तडजोडीची बोलणी करायला मोगलांच्या छावणीत "बाळू पंडीतपंडित" म्हणजेच बाळाजी गेला होता. मात्र तत्पूर्वी किल्ला लढवत असताना "दारुगोळा कामीकमी भासतोय, तरी त्वरा करा!" असे दारुगोळा पाठविण्या संबधीचेपाठविण्यासंबधीचे पत्र त्याने "अंबाजीपंत पुरंदरे" यांना लिहीलेलेलिहिलेले आढळते.

२० फेब्रुवारी १७०७ रोजी [[अहमदनगर]] येथे औरंगजेबाचा मृत्युमृत्यू झाला. ही बातमी मिळताच माळव्याच्या सुभेदारीवर असलेल्या त्याचा मुलगा - आज्जमशहा त्वरेने अहमदनगरला आला. इदच्याईदच्या मुहुर्तावरमुहूर्तावर १४ मार्च १७०७ रोजी त्याने स्वतःला बादशहा म्हणून जाहीर केले. व आपला भाऊ शहा आलमचा काटा काढायला तो उत्तरेत निघाला. याच वेळी [[झुल्फिकारखान]] व इतरांच्या सल्ल्याने त्याने ८ मे १७०७ रोजी शाहुंचीशाहूंची सुटका केली. मात्र येसुबाईंनायेसूबाईंना त्याने कैदेतच ठेवले. ऑगस्ट १७०७ मध्ये शाहुशाहू महाराष्ट्रात आले. ताराराणींनी सात वर्षे औरंगजेबाशी लढा देऊन आपले कर्तृत्व सिद्ध केले होते, शाहुनेशाहूने गादिवरगादीवर आपला हक्क सांगताच संघर्ष होणार हे अटळ झाले. शाहुनेशाहूने सुरुवातीला समजुतदारपणेसमजूतदारपणे घेतले मात्र ताराराणींनी लढाईची तयारी करताच शाहुंचाशाहूंचा नाईलाजनाइलाज झाला. धनाजी जाधव व परशुराम त्रिंबक सैन्य घेऊन निघाले. शाहुंनीशाहूंनी धनाजीस बोलणी करावयास बोलावून घेतले. धनाजी जाधवांच्या पदरी असलेल्या खंडो बल्लाळ, बाळाजी विश्वनाथ आनि नारो राम यांनी शाहुंचाशाहूंचा पक्ष बरोबर असून त्यांचा पक्ष घेण्याची गळ धनाजीरावांना घातली. धनाजी ससैन्य शाहुंच्याशाहूंच्या बाजुएनबाजूने गेले. [[परशुराम त्रिंबक पंतप्रतिनिधी|परशुराम त्रिंबकाने]] याला विरोध केला मात्र अखेर खेड येथील लढाईत शाहुंनीशाहूंनी आपले वर्चस्व सिद्ध केले. शाहुंनीशाहूंनी धनाजीरावांना सेनापतीपद, नारो शंकरांना सचिवपद व बाळाजी विश्वनाथास मुतालिक म्हणून नेमले आणि सेनाकर्ते असा किताबहिकिताबही दिला.

अर्थातच स्वराज्याच्या २ गाद्या तयार झाल्या. ताराराणींच्या पक्षातले अनेक जण बाळाजीने केवळ स्वतःच्या शब्दावर शाहू महाराजांच्या पक्षात आणले. राज्यकारभार चालवताना तुटलेली माणसे त्यांनी परत जोडली. जर शाहुंचाशाहूंचा पाठिंबा लाभला तर आंग्रे सिद्दीशी सहज झुंजुझुंजू शकतील हे आंग्र्यांनाआंग्‍ऱ्यांना बाळाजीनेच पटवुनपटवून त्यांना शाहुंच्याशाहूंच्या पक्षात आणले. त्यांनी सय्यदबंधू बरोबरसय्यदबंधूंबरोबर तह घडवुनघडवून आणला, मग त्यांच्याच सहाय्यानेसाहाय्याने दिल्लीच्या फर्रुखसियर बादशहाला पदच्युत करून रफिउद्दौरजात याला गादिवरगादीवर बसवले. याच तहानुसार बाळाजींनी शाहुच्याशाहूच्या पत्नींची सुटका करवुनकरवून घेतली. मात्र त्यावेळी २ गाद्यांमध्ये जीवघेणा संघर्ष उडुउडू नये म्हणून बाळजीनेबाळाजीने केलेली राजकारणे भल्याभयांच्याभल्याभल्यांची मतीलामती गुंग करणारी आहेत. आणि हे केवळ त्याने शब्दशब्दसामर्थ्यावर सामर्थ्यावर घडवुनघडवून आणले होते हे महत्त्वाचे. १७०७पासून पुढे १७२० पर्यंत म्हणजे मृत्युपर्यंतमृत्यूपर्यंत बाळाजीने छत्रपती शाहू महाराजांची एकनिष्ठपणे सेवा केली. छत्रपती शाहू महाराजांनीच बाळाजीला "पेशवेपद" दिले,. अर्थात तो त्या योग्यतेचा होताच, आणि ते पद त्याने सहजगत्या पेलले.