"प्रजननसंस्था" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

लैंगिक प्रजनन:. दोन एकगुणित युग्मकांच्या संयोगातून द्विगुणसूत्री युग्मनज अशा जीवाची उत्पत्ति म्हणजे लैंगिक प्रजनन होय. लैंगिक प्रजनामध्ये युग्मक निर्मिती होते संयुग्मनातील एका युग्मकास ‘पुंयुग्मक’ किंवा ‘शुक्रपेशी’असे म्हणतात. तर दुस-या युग्मकास ‘स्त्रीयुग्मक’ किंवा ‘अंड’असे म्हणतात. शुक्रपेशी आकाराने लहान आणि चल असतात. अंडपेशी आकाराने मोठी व स्थिर असते. दोन युग्मकांच्या संयोग क्रियेस ‘फलन’ असे म्हणतात. लैंगिक प्रजजन बहुतेक सर्व उच्चस्तरीय प्रगत वनस्पतिमध्ये आणि प्राणीवर्गामध्ये आढळते. शुक्राणू निर्माताजीव आणि अंडपेशीनिर्माता जीव वेगवेगेळे असतील तर त्या जीवांना ‘नर’ व ‘मादी’ असे म्हणतात. युग्मकाच्या अपेक्षेने अशा जीवांना एकलिंगी म्हणतात. असा लिंगभेद नसताना एकच जीव दोन्ही प्रकारची युग्मके निर्माण करू शकत असेलतर त्यास वनस्पतींमध्ये द्विलिंगी (बायसेक्शुअल) आणि प्राण्यांमध्ये ‘उभयलिंगी’ (हर्माफ्रोडाइट) असे म्हणतात. प्रत्येक युग्मक आपल्या माता/पित्यापासून जनुकीय वारसा घेऊन येते. या दोन्ही युग्मकांच्या एकत्र येण्याने जनुकीय द्रव्यामध्ये विविधता येते. जनुकीय विविधता दृश्यप्रारूप विविधतेचे कारक आहे. जेवढी जातिनिहाय विविधता अधिक तेवढी जाति टिकून राहण्यास सक्षम ठरते. लैंगिक प्रजनन असणा-या सजीवामध्ये प्रत्येक दृश्यलक्षणासाठी एक अलील (युग्मविकल्प) कारणीभूत असतो. यातील एक युग्मविकल्प मातेकडून किंवा पित्याकडून वारसाने नव्या पिढीपर्यंत येतो. याचा अर्थ नव्या जन्मणा-या प्रत्येक सजीवाकडे युग्मविकल्पाच्या जोड्या आनुवंशिकतेने आलेल्या असतात. युग्मविकल्पी दोन पद्धतीने कार्य करतात. फक्त प्रभावी युग्मविकल्पाचा परिणाम दृश्यप्रारूपामध्ये दिसतो. लैंगिक प्रजननामध्ये युग्मक तयार होत असल्याने जनुकांची देवाणघेवाण होते. त्यामुळे अप्रभावी युग्मविकल्प प्रकट होत नाही. लैंगिक प्रजननमध्ये दोन जीव आपापली युग्मके एकत्र आणून नव्या जीवाची उत्पत्ति करतात. मात्र दर वेळी जननासाठी दोन सजीवांची आवश्यकता असल्याने जननदर कमी होतो. सक्षम संतति लैंगिक प्रजननातून निपजते. अशा संततीमध्ये जनुकीय दोष कमी असतात. त्यांची आजारापासून बचाव होण्याची क्षमता अधिक असते.

'''मानवी प्रजनन संस्था'''

'''पुरुष प्रजनन संस्था'''

मानवी क्रमविकासामध्ये अर्भक, बाल्य, कुमार, यौवन, प्रौढ , आणि वार्धक्य अशा अवस्था आहेत. अर्भकाचा जन्म झाल्यापासून बालक पुरुष आणि स्त्री अवयव युक्त असले तरी कुमारावस्थेमध्ये प्रजननाशी संबंधित इंद्रियांच्या विकासास प्रारंभ होतो. युवावस्थेमध्ये हा विकास पूर्ण होऊन युवक-युवती प्रजननक्षम होतात. (पहा पौगंडावस्था) पुरुष प्रजनन संस्था आणि त्यातील अवयव प्रामुख्याने शुक्राणू तयार करणे, ते सुस्थितीत कार्यक्षम राखणे आणि योग्य त्या वेळी त्यांचे वहन करणे व समागमाच्या वेळी स्त्री जनन संस्थेमध्ये त्यांचे क्षेपण करणे यासाठी विकसित झालेले असतात. पुरुष प्रजजन संस्थेमधील बहुतेक इंद्रिये बाहेरून दृश्य असतात. पुरुष प्रजजन संस्थेमधील बाहेरून दिसणारी प्रमुख इंद्रिये म्हणजे शिस्न, वृषणकोश आणि वृषण.

शिस्न हे समगमाचे पुरुष इंद्रिय आहे. शिस्नाचे तीन भाग असतात. त्याचा प्रारंभीचा भाग पोटास चिकटलेला असतो. मध्यभाग दंडगोलाकृति असतो आणि टोकाशी शिस्नमणि. शिस्नमण्यावर एक सैल त्वचावरण असते. काहीं जमातीमध्ये त्वचा शस्त्रक्रियेने काढून टाकण्यात येते. शिस्नाच्या टोकावर मूत्रनलिका उघडते. या नलिकेतून मूत्र आणि वीर्य वहन होते. शिस्नावर संवेदी चेतातंतूंची टोके असतात. शिस्नाचा दंडगोलाकृति भागामध्ये तीन वर्तुळाकृति पोकळ्या असतात. यामध्ये स्पंजासारख्या पोकळ उती असतात. या उतीमध्ये रक्त साठून राहिले म्हणजे शिस्न ताठ होते. समागमाच्या वेळी या शिस्नावाटे वीर्य स्त्री जननेंद्रियामध्ये क्षेपित करता येते. शिस्नावरील त्वचा सैल असल्याने शिस्नाचा आकार मोठा झाला तरी ते शिस्नास सामावून घेते. शिस्न ताठ झाल्यानंतर मूत्रनलिकेतील मूत्रप्रवाह तात्पुरता खंडित होतो. समागमाच्या वेळी वीर्यस्खलनास अडथळा न येण्यासाठीची ही योजना आहे.

वृषणकोश: शिस्नाच्या खालील बाजूस पोटाजवळ असलेली सैल त्वचेची पिशवी म्हणजे वृषणकोश. वृषणकोशामध्ये वृषणे असतात. याना होणारा रक्तपुरवठा आणि चेता वृषणकोशा मध्ये प्रवेशतात. वृषणकोश वृषणाचे तापमान नियंत्रित करते. वृषणामध्ये शुक्रजंतू निर्मितीचे कार्य शरीराच्या तापमानापेक्षा थोड्या कमी तापमानास सुरळीतपणे होते. वृषणकोशाच्या स्नायूमुळे वृषणकोश सैल किंवा आकुंचन पावण्यास मदत करतात. थंडीमध्ये वृषणकोश शरीराजवळ तर उन्हाळ्यात ते शरीरापासून थोडेसे दूर ठेवले जातात. यामुळे वृषणाचे तापमान आवश्यकतेनुसार नियंत्रित होते. अति घट्ट अंतर्वस्त्रे वापरल्याने वृषणकोशाचे तापमान शरीराएवढे होते आणि शुक्रजंतू निर्मितीमध्ये अडथळा येतो. शुक्रजंतूंची संख्या कमी होण्याचे हे एक कारण आहे.