मराठी विकिपीडिया

"बुद्धिबळ" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

इतिहास न्याहाळा
← मागील फरकपुढील फरक →
Content deleted Content added
दृश्यविकिमजकूर
ज (चर्चा | योगदान)
५७,२९९ edits
ज (चर्चा | योगदान)
५७,२९९ edits
No edit summary
ओळ १:
[[Image:ChessSet.jpg|thumb|बुद्धिबळ संच]]
'''बुद्धिबळ''' ([[इंग्लिश भाषा|इंग्लिशमध्ये]] चेस व [[हिंदी|हिंदीमध्ये]] शतरंज) हा दोन खेळाडूंनी एका तक्त्यासारख्या पटाच्या दोन्ही बाजूला बसून खेळावयाचा बैठा खेळ आहे. बुद्धिबळाची सुरूवातसुरुवात भारतातून झाली असे मानण्यात येते. आज आंतरराष्ट्रीय स्तरावर खेळले जाणारे बुद्धिबळ हे ''पाश्चिमात्य बुद्धिबळ'' म्हणून ओळखले जाते.
 
बुद्धिबळ सध्या जगातील सर्वात प्रसिद्ध खेळांपैकी एक मानला जातोआहे. जगभरात अदमासे ६० कोटी हौशी किंवा व्यावसायिक लोक क्लब्जमध्ये, पत्राने, आंतरजालावर व विविध स्पर्धांमधून बुद्धिबळ खेळतात. बुद्धिबळात कला आणि शास्त्र यांचा मिलाप झालेला दिसतो.
 
बुद्धिबळ एका चौरस पटावर खेळला जातो. या ८ X ८ च्या पटावर ६४ घरे असतात व ती आलटून पालटून क्रमाने काळ्या-पांढर्‍या रंगाची असतात. पहिला खेळाडू पांढर्‍या तर दुसरा काळ्या सोंगट्यांनी खेळतो. या सोंगट्यांना मोहरे म्हणतात. प्रत्येक खेळाडूचे एका रंगाचे सोळा मोहरे असतात.:- एक राजा, एक वजीर(राणी), दोन हत्ती(रुक), दोन घोडे(सरदार, नाइट), दोन उंट(बिशप) आणि आठ प्यादी(पॉन). प्रतिस्पर्ध्याच्या राजाला शह, म्हणजे मृत्यूचा धाक देऊन मात करणे(हरवणे) हा खेळाचा उद्देश असतो. राजाला शह मिळाल्यानंतर कुठलीही खेळी करून जेव्हा त्याला शहातून बाहेर पडता येत नाही त्यावेळी राजावर मात झाली असे मानले जाते. विचारवंतांनी बराच अभ्यास करून मात करण्यासाठी विविध क्रमांच्या चालींच्या खेळी रचल्या आहेत.
{{बुद्धिबळ चित्र|=
| tright
ओळ २०:
a b c d e f g h
 
| डावाच्या सुरूवातीचीसुरुवातीची पटावरील स्थिती
}}
 
[[Image:Staunton chess set.jpg|thumbnail|right|240px|डावाच्या सुरूवातीचीसुरुवातीची पटावरील स्थिती; बाजूला बुद्धिबळासाठीचे विशेष घड्याळ]]
 
स्पर्धात्मक बुद्धिबळाची परंपरा १६ व्या शतकात युरोपमध्ये सुरू झाली. पहिला अधिकृतइ.स. [[बुद्धिबळ१८८६ विश्वविजेता]]साली [[विल्हेल्म स्टेइनिट्झ]] हा इ.स.पहिला १८८६अधिकृत साली[[बुद्धिबळ विश्वविजेता]] बनलाझाला. आज [[व्लादिमीर क्रॅमनिक]] हा रशियन खेळाडू १४ वा जगज्जेता आहे. बुद्धिबळाच्या सांघिक स्पर्धा "[[बुद्धिबळ ऑलिंपीयाडऑलिंपियाड]]" दर दोन वर्षातून एकदा भरवल्या जातात. दोन आंतराष्ट्रीयआंतरराष्ट्रीय संस्थासंघटना-- [[फेडेरेशन इंटरनॅशनाले देस इचेक्स]] (फिडे) आणि [[इंटरनॅशनल करस्पाँडंसकरस्पाँडन्स चेस फेडेरेशन]], जगातील महत्त्वाच्या स्पर्धा भरवतात.
 
संगणकतज्ञ बुद्धिबळ खेळणार्‍या संगणकाच्या निर्मितीसाठी संगणकतज्ज्ञ पहिल्यापासून प्रयत्‍नशील होते. त्यामुळेच अलीकडील बुद्धिबळावर संगणकाचा प्रभाव पडलेला दिसतो. [[इ.स. १९९७]] मध्ये [[गॅरी कास्पारोव्ह]], त्यावेळचा जगज्जेता आणि [[आय्.बी.एम्]] कंपनीचा [[डीप ब्ल्यू]] संगणक यांच्यातील सामन्यातून सर्वात बुद्धिमान/कुशल माणसाला बुद्धिबळात हरवणारी संगणक-प्रणाली तयार करता येते हे सिद्ध झाले.
 
==नियम==
ओळ ५७:
a b c d e f g h
 
| राजाच्या चाली; राजाकडील किल्लेकोट (पांढरा) आणि वझीराकडीलवझिराकडील किल्लेकोट (काळा)
}}
|{{बुद्धिबळ छोटे चित्र|=
ओळ १४३:
a b c d e f g h
 
| प्याद्याच्या चाली; e2 वरील प्यादे e3 किंवा e4 ला जाऊ शकते; c6 वरील प्यादे c7 वर जाऊ शकते किंवा दोन्हीपैकी एक काळा हत्ती मारू शकते; h5 वरील प्यादे "एन पासंट" वापरून g5 वरील काळे प्यादे मारू शकते (पणजर काळ्याची या आधीची शेवटची चाल g7- कडून g5 असल्यास)कडे झाली असेल तरच
h5 वरील प्यादे "एन पासंट" वापरून g5 वरील काळे प्यादे मारू शकते.
}}
|-
|}
बुद्धिबळाचा प्रत्येक मोहरा विशिष्ट पद्धतीने चाली करतो.
* '''राजा''' उभ्या, आडव्या आणि तिरप्या दिशेने एक घर जाऊ शकतो. प्रत्येक डावात राजा फक्त एकदाच एक विशेष चाल "किल्लेकोट" करू शकतो. किल्लेकोटामध्ये राजा दोन घरे हत्तीकडेहत्तीच्या दिशेने जातो आणि हत्ती राजाला लागून राजाच्या पलीकडे सरकतो. जर
किल्लेकोट फक्त खालील अटींवर करता येतो :
# राजा किंवा किल्लेकोटात सहभागी असलेला हत्ती यापूर्वी या डावात कधीच हाललेला नसेल,
# राजा आणि हत्तीमध्ये कुठलाही मोहरा नसेल,
# राजाला शहाच्या धाकाखाली नसेल, किल्लेकोट करताना राजा ज्या घरांतून सरकतो त्यावर विरोधी मोहर्‍यांचा रोख नसेल आणि किल्लेकोट झालेल्या स्थितीतझाल्यानंतर राजा शहाच्या धाकाखाली येणार नसेल., तरच किल्लेकोट करता येतो.
 
किल्लेकोट झाल्यावर राजाला शह देणे अवघड होते.
ओळ १६०:
* '''उंट''' तिरप्या दिशेने कितीही रिकामी घरे जाऊ शकतो. तिरपी घरे एकाच रंगाची असल्याने मूळ पांढर्‍या घरातला उंट पांढर्‍या व दुसरा नेहमी काळ्या घरातूनच हिंडतो. प्रत्येक खेळाडूच्या दोन उंटांपैकी एक पांढर्‍या तर दुसरा काळ्या घरात असतो.
* '''वझीर''' आडव्या, उभ्या किंवा तिरप्या दिशेने कितीही रिकामी घरे जाऊ शकतो.
* '''घोडा''' रिकाम्या किंवा भरलेल्या घरांवरुनघरांवरून उड्या मारू शकतो. तो दोन घरे आडव्या दिशेने आणि एक घर उभ्या दिशेने किंवा दोन घरे उभ्या दिशेने आणि एक घर आडव्या दिशेने जातो. याला अडीच घरांची चाल असेही म्हटले जाते. प्रत्येक चालीनंतर घोड्याच्या घराचा रंग बदलतो.
*'''प्यादयांच्या''' चाली सर्वात गुंतागुंतीच्या आहेत:
:*प्यादे एक घर पुढे रिकाम्या घरात सरकू शकते. जर प्याद्याची पहिलीच चाल असेल तर ते दोन रिकाम्या घरातून जाऊ शकते. प्यादे मागे जाऊ शकत नाही.
:*जर प्याद्याने पहिली दोन घरांची चाल केली आणि त्याच्या शेजारील घरात जर विरोधी प्यादे असेल तर विरोधी प्यादे "एन पासंट" वापरून पहिले प्यादे मारू शकते. ही चाल जणू पहिले प्यादे एकच घर चालले अशीअसे मानून होते. हे फक्त दोन घरांच्या चालीनंतरच्या पहिल्या चालीवरचालीवरच शक्य आहे.
:*प्यादीप्यादे फक्त विरोधी मोहरा मारण्यासाठीमारण्यासाठीच एक घर तिरपी चाल करतातकरते. पणअन्यथा तीते सरळ पुढे रिकाम्या घरात जाते. तिरपे घर घरे रिकामीरिकामे असतीलअसले तरतरी तेथे जाऊ शकत नाहीतनाही.
:*जर प्यादे सरकत शेवटाच्या पंक्तीत पोचले तर त्याला बढती मिळून खेळाडूच्या इच्छेनुसार ते वझीर, हत्ती, उंट किंवा घोडा बनू शकते. सहसासाधारणपणे खेळाडू वझीर घेणेकरणे पसंत करतात.
 
घोडा सोडून कोणताही मोहरा दुसर्‍याला ओलांडून पलीकडे उडी मारू शकत नाही.
स्वत:च्याचच्या मोह्र्‍यांना मारता येत नाही. पणफक्त विरोधी मोहर्‍यांनामोहर्‍यांनाच मारता येते. ज्यावेळी एखादा मोहरा मारला जातो त्यावेळी मारेकरी मोहरा त्याची जागा घेतो. ( याला "एन पासंट" चा अपवाद आहे.) मेलेला मोहरा डावातून बाद होतो. प्याद्याला बढती मिळाल्यानंतर तो नवीन मोहरा म्हणून वापरला जातो. पण बढती मिळाल्यावर मेलेलाच मोहरा घ्यावा अशी बंदीअट नाही. राजा मारला जाऊ शकत नाही त्याला अंतिम शह देता येतो. राजाला शहातून बाहेर काढता येत नसल्यास मात झाली असे समजून खेळाडू हरतो.
 
बुद्धिबळाचा डाव 'शह- देऊन मात करणे या शिवाय अजूनही काही प्रकारे संपू शकतो --- पटावर वाईट परिस्थिती असल्यास खेळाडू राजीनामा देतो ( हार मान्य करतो.) किंवा डाव अनिर्णित राहू शकतो. यात [[शिळीअर्धवट मात]], [[तीनदा पुनरावृत्ती]], [[५० चालींचा नियम]] किंवा शह- देऊन मात न होण्याची शक्यता यापैकी एखादी गोष्ट असेल तर खेळ अनिर्णित ठरवला जातो.
 
==इतिहास==
[[Image:Shatranj.jpg|thumb|250px|right|इराणी शतरंज संच, १२वे शतक, [[न्यु यॉर्कन्यूयॉर्क कला संग्रहालय]].]]
 
===सुरुवात===
Line १८७ ⟶ १८८:
===आधुनिक खेळाची सुरुवात (१४५० - १८५०)===
[[शतरंज]]मधील मोहर्‍यांच्या चाली मर्यादित होत्या. सध्याचा उंट (ज्याला पूर्वी हत्ती म्हटले जायचे) त्याकाळी फक्त तिरपी दोन घरे उडी मारू शकत असे. मंत्री (म्हणजे सध्याचा वझीर) फक्त तिरपे एक घर जाऊ शकत असे; प्यादी सुरुवातीला दोन घरे जाऊ शकत नव्हती, आणि किल्लेकोटाची संकल्पनाच नव्हती. प्याद्यांना बढती मिळून फक्त मंत्री होता येत असे. <ref>Davidson (1981), p. 9</ref>
[[Image:JaquesCookStaunton.jpg|left|240px|thumb|[[नथानिएल कुक]] यांनी १८४९ मध्ये बनवलेले मूळ [[हॉवर्ड स्टाँटन|स्टाँटन]] मोहरे, डावीकडून: प्यादे, हत्ती, घोडा, उंट, वझिरवझीर आणि राजा.]]
इ.स. १२०० च्या दरम्यान दक्षिण युरोपमध्ये नियम बदलण्यास सुरुवात झाली आणि १४७५ च्या आसपास काही महत्वाचेमहत्त्वाचे बदल केले गेले.<ref>Hooper and Whyld, 144-45 (first edition)</ref> चालींसाठीचे आधुनिक नियम [[इटली]]मध्ये तयार झाले.<ref>Davidson (1981), p. 13–17</ref> ( काही लोक हे [[स्पेन]]मध्ये झाले असे मानतात. <ref>Calvo, Ricardo. [http://www.goddesschess.com/chessays/ricardovalencia.html Valencia Spain: The Cradle of European Chess]. Retrieved [[10 December]] [[2006]]</ref>): प्याद्यांना पहिली २ घरांची चाल मिळाली आणि त्यातूनच [[एन पासंट]] सुरू झाले. उंट आणि वझीर यांना आज वापरल्या जाणार्‍या चाली मिळाल्या. त्यामुळेच वझीर सर्वात महत्त्वाचा मोहरा ठरला. या बुद्धिबळाला "वझिराचे(राणीचे) बुद्धिबळ" संबोधले जाऊ लागले.<ref>An analysis from the feminist perspective: {{संदर्भ पुस्तक | author=Weissberger, Barbara F.| title=Isabel Rules: constructing queenship, wielding power |publisher=University of Minnesota Press| year=2003 | id=ISBN 0-8166-4164-1}} P. 152ff</ref>
हे नियम लगेचच पश्चिम युरोपात पसरले. शिळ्या'अर्धवट मातेबद्दलचेमात'बद्दलचे नियम मात्र १९ व्या शतकात निश्चित झाले.
 
याच काळात बुद्धिबळावर ग्रंथ लिहिले जाऊ लागले. सर्वात जुने अजूनही टिकलेले छापील पुस्तक ''Repetición de Amores y Arte de Ajedrez'' (इंग्लिशमध्ये ''Repetition of Love and the Art of Playing Chess'') [[स्पेन]]च्या [[लुइस रामिरेझ दे लुसेना]] याने [[सालामांका]] येथे प्रसिद्ध केले..<ref>Calvo, Ricardo. [http://www.goddesschess.com/chessays/ricardovalencia.html Valencia Spain: The Cradle of European Chess]. Retrieved [[10 December]] [[2006]]</ref> लुसेना आणि त्यानंतरच्या १६ व्या आणि १७ व्या शतकातील तज्ज्ञांनी, उदाहरणार्थ, पोर्तुगालच्या [[पेद्रो दामिआनो]], [[इटली]]च्या [[जिओवान्नी लिओनार्दो डी बोना]], [[गिउलिओ सीझर पोलेरिओ]] आणि [[जिओअक्सिनो ग्रेको]] किंवा स्पेनचे धर्मगुरू [[रूय लोपेझ दे सेगुरा]] यांनी डावाची सुरुवातीला करावयाच्या चालींसंबंधीची मूलभूत तत्त्वे विकसित केली. त्यातूनच [[इटालियन गेम]], [[किंग्ज गँबिट]] आणि [[रूय लोपेझ]] सारख्या डावांची सुरुवात झाली.
"https://mr.wikipedia.org/wiki/बुद्धिबळ" पासून हुडकले