मिर्झा गालिब

मिर्झा असदुल्लाखान गालिब (२७ डिसेंबर १७९७, १५ फेब्रुवारी १८६९) एक प्रसिद्ध फारसी आणि उर्दू कवी होते. ते सुधारक वृत्तीचे, सर्व धर्मांना समान मानणारे, कर्मठ नसलेले, नमाज न पढणारे, रोजा न ठेवणारे, कलेचे आसक्त, रसिक व्यक्ती होते. गालिब केवळ चार वर्षांचे असतांना त्यांचे वडील वारले म्हणून आजोबा आणि काकांनी पालनपोषण केले. लहानपणी त्यांनी इस्लामचे धडे घेतले, फारसी भाषा शिकले.

गालिब यांनी फारसी भाषेत लिखाण काम सुरू केले. त्यांच्या साहित्यात जीवनाचे गंभीर तत्त्वज्ञान त्यांनी मांडले. वयाच्या ११व्या वर्षापासून गालिब शेर लिहीत होते. जीवनाच्या झळा सोसून मिर्झा गालिबने त्या सुंदर करून काव्यातून मांडल्या. त्यांनी एकूण १८,००० च्या वर शेर फारसी भाषेत रचले. पुढे मित्रांच्या आग्रहाखातर त्यातीलच १०००-१२०० शेर त्यांनी उर्दू भाषेत लिहिले.

गालिब यांनी कधी कोणताही उद्योग-धंदा केला नाही. मित्रांच्या आणि नातेवाईकांच्या सहकार्याने ते राहत. त्यांना स्वतःला प्रसिद्धी मिळविण्याची गरज वाटली नाही. उत्तर मोगल काळातील राजांच्या, उमरावांच्या दरबारी जाणेही त्यांना आवडत नसे. ते म्हणत माझ्या कविता माझ्या मृत्यूनंतरही अजरामर राहणार असल्याने माझे नाव आपोआपच सर्वत्र पसरणार.

गालिबच्या काव्यावर मीर आणि आमीर खुसरो यांच्या रचनांचा प्रभाव होता. साहित्य निर्मिती करताना केवळ चौकट मोडून चालत नाही. त्यात तितकी ताकदही असावी लागते. गालिबने परंपरेला नावीन्याची झालर लावली. अभिजात सौंदर्याची बूज राखायला शिकवले. घराण्यातच सैनिकी पार्श्वभूमी असल्याने गालिबमध्ये बंडखोरीचे बीज होते.

गालिबवरची मराठी-हिंदी पुस्तके संपादन

गालिबच्या कवितांचा परिचय सेतू माधव पगडी, वसंत पोतदार आणि विद्याधर गोखले आदी मराठी लेखकांनी करून दिला आहे. डॉ. अक्षयकुमार काळे यांनी तर ’गालिबचे उर्दू काव्यविश्व : अर्थ आणि भाष्य’ हा ग्रंथराज लिहिला असून रसिकांना शब्दागणिक तो समजावा म्हणून गालिबच्या कवितेतील प्रत्येक शब्दाचा अर्थ देऊन त्यांनी गालिब जाणत्या वाचकांपर्यंत पोचविण्याची अपूर्व धडपड केली आहे. पद्मगंधा प्रकाशनाच्या या ग्रंथात गालिबच्या गझलाच्या पहिल्या ओळीची सूची, पहिल्या शेरातील दुसऱ्या चरणाची अंत्ययमकानुसार (रदीफनुसार) सूची अशी परिशिष्ठे असल्याने ग्रंथाचे संदर्भमूल्य वाढले आहे. या पुस्तकाला महाराष्ट्र साहित्य परिषदेचा म.भि. चिटणीस वाङ्‌मय पुरस्कार मिळाला आहे. (२०१५)

दीवान-ए-गालिब: समझने की एक और कोशिश (हिंदी, लेखिका - सौ. सुमिता शशिकांत देशमुख)
रेख्ता या संकेतस्थळावर आद्याक्षरानुसार मांडलेले गालिबचे अनेक शेर आहेत. ते इथे विविध गायकांच्या तोंडून ऐकायलाही मिळतात.
मिर्झा गालिब (चरित्र, मूळ इंग्रजी लेखक - गुलझार, मराठी अनुवाद - अंबरीश मिश्र)
कथा एका शायराची - मिर्झा गालिब (चरित्र, मूळ हिंदी लेखक -मालिक राम; मराठी अनुवाद - इंदुमती शेवडे)
अजब आजाद मर्द मिर्जा गालिब (मराठी पुस्तक, लेखक - वसंत पोतदार)
नूर नबी अब्बासी यांनी संकलित केलेले हिंदी 'दीवाने -ए - गालिब'
उपक्रमवर सन्जोप राव यांनी लिहिलेला गालिबवरचा एक उत्तम लेख येथे Archived 2009-07-10 at the Wayback Machine. आहे
मिसळपाववर जयंत कुलकर्णी यांनी लिहिलेले गालिबवरचे दोन लेख येथे आणि येथे आहेत.
या ठिकाणी अकारविल्हे न लावलेल्या गालिबच्या सर्व रचना पहायला मिळतात. गझलेतील कठीण शब्दांचे अर्थ गझलेखाली दिले आहेत.
सेतू माधव पगडी यांचे समग्र साहित्य मराठी साहित्य परिषद, आंध्र प्रदेश यांनी १० खंडांमध्ये प्रसिद्ध केलेले आहे. त्यांत ५ व्या खंडात गालिबचे शेर आणि त्यांचे मराठी अनुवाद आहेत. शिवाय ’मिर्झा गालिब आणि त्याच्या गझला’ हे १९५८ साली प्रकाशित झालेले पगडींचे स्वतंत्र पुस्तक आहे.

चित्रपट संपादन

मिर्झा गालिब यांच्यावर हिंदीत १९५४ साली एक चित्रपट निघाला असून दुसरा १९८८ साली दूरचित्रवाणीसाठी बनवला होता. पहिल्या चित्रपटाचे दिग्दर्शक सोहराब मोदी तर दुसऱ्या चित्रपटाचे गुलझार होते.

गालिब यांच्या रचनांची पुस्तके संपादन

दीवान-इ-गालिब (१८४१) उर्दू

कुल्लियत-इ-गालिब (१८४५) फारसी

कातिअ-ह-बुर्हान (१८६१) फारसी ग्रंथ

मिहर-ह-नीमरोज (१८५४) फारसी ग्रंथ

कल्लियत-ह-नस्र (१८६८) फारसी ग्रंथ

उद-द-हिंदी (१८६८) उर्दू ग्रंथ

उर्दू-द-मुंआल्ला (१८६९) उर्दू ग्रंथ

मिर्झा गालिब यांच्या काव्यातल्या सुप्रसिद्ध पंक्ती संपादन

काबां कीस नूर से जाओगे गालिब, शर्म तुमको मगर नहीं आती
दिल-ए-नादॉं तुझे हुऑं क्या आखि़र इस दर्द की दवा क्या है
नुक्ताचीं है ग़म-ए-दिल उस को सुनाये न बने
ये नथी हमारी किस्मत कि विसाल-ए-यार होता
हजारो ख्वाईशें ऐसी के हर ख्वाईश पे दम निकलें
हैं और भी दुनियामें सुखन-वर बहुत अच्छे, कहते हैं कि गालिब का अंदाज-ए-बयॉं और