पृथ्वीराज कपूर

पृथ्वीराज कपूर हे नाटकांत व चित्रपटांमध्ये काम करायचे. त्यांचे तीनही मुलगे अभिनेता राज कपूर, ‘याहू’ स्टार शम्मी कपूर आणि यांच्यानंतर शशी कपूर यांनी चित्रपट क्षेत्रात पाऊल ठेवले.

पृथ्वीराज कपूर
पृथ्वीराज कपूर
जन्म	पृथ्वीराज कपूर ३ नोव्हेंबर १९०६
राष्ट्रीयत्व	भारतीय
कार्यक्षेत्र	अभिनय

पृथ्वीराज कपूर (जन्म : (३ नोव्हेंबर १९०६; - २९ मे १९७२) हे हिंदी सिनेमा आणि भारतीय रंगमंच यांचे प्रमुख आधारस्तंभ मानले जातात. पृथ्वीराज यांनी मूकपटात आपल्या अभिनयाच्या कारकिर्दीची सुरुवात केली. भारतीय जन नाट्य संघ (Indian People's Theatre Association-IPTA-इप्टा) याच्या संस्थापक सदस्यांपैकी ते एक आहेत. पृथ्वीराजांनी १९४४ मध्ये मुंबईत पृथ्वी थिएटरची स्थापना केली. ह्या नाटक कंपनीची नाटके संपूर्ण देशभरात होत होती. भारतीय सिनेमाक्षेत्रात पुढे नामांकित झालेल्या कपूर खानदानाची ही सुरुवात होती..

पृथ्वीराज यांनी त्यांच्या पेशावर पाकिस्तान मधील एडवर्ड कॉलेजमधून उच्च शिक्षण मिळाले. त्यांनी एक वर्षासाठी कायद्याचे शिक्षण घेतले ज्यानंतर ते थिएटर विश्वात गेले. १९२८ मध्ये मुंबई येथे त्यांचे आगमन काही मूकपटांमध्ये काम केल्यानंतर झाले. त्यांनी भारतातील पहिला श्राव्य चित्रपट 'आलम आरा' मध्ये एक प्रमुख भूमिका बजावली.

वैयक्तिक जीवन

पृथ्वीराज कपूर जेंव्हा १७ वर्षांचे होते, तेंव्हा त्यांच्या आई-वडिलांनी त्यांचा विवाह १४ वर्षांच्या रामशरणी मेहरा यांच्याशी केला. लग्न सुसंवादी आणि परंपरागत होते.

या जोडप्याला छोट्या वयातच १९२७ साली राज कपूर झाले. त्यानंतर पृथ्वीराज मुंबईला स्थायिक झाले, त्यावेळी ते तीन मुलांचे बाप होते. पुढील वर्षी एका आठवड्याच्या अंतरातच पृथ्वीराज कपूर यांच्या दोन मुलांचा मृत्यू झाला. त्यांच्यातील एक मुलगा देवेंद्र (दवेरी) यांचा न्युमोनियाने मृत्यू झाला, तर दुसरा मुलगा रवींद्र (बिंदी) एका विचित्र घटनेमुळे विषबाधा झाल्यामुळे मरण पावला.

रामशरणीचा भाऊ जुगल किशोर मेहरा याने नंतर चित्रपटांमध्ये प्रवेश केला.

अभिनय क्षेत्र

पृथ्वीराज कपूरने लयलपुर आणि पेशावरमधील थिएटर्समध्ये अभिनय कारकिर्दीची सुरुवात केली. १९२८ साली, मावशीकडून कर्ज घेऊन ते मुंबईत स्थायिक झाले. तेथे ते इंपीरियल फिल्म कंपनीत दाखल झाले. तेथे त्यांनी दो धारी तलवार, सिनेमा गर्ल, शेर-ए-अरब आणि प्रिन्स विजयकुमार ह्या चित्रपटांत अभिनय केला. १९२९ मध्ये त्यांनी आपल्या तिसऱ्या सिनेमात प्रमुख भूमिका निभावली असली तरीही, पृथ्वीराज कपूर यांनी भारताच्या पहिल्या आलम आरा (१९३१) या बोलपटात एक साहाय्यक भूमिका निभावली होती. विद्यापती (१९३७) मधील त्यांची कामगिरी अतिशय कौतुकास्पद होती. सोह्रब मोदी यांच्या सिकंदर (१९४१) मधील अलेक्झांडर द ग्रेट म्हणून त्याचे काम कदाचित सर्वात चांगले आहे. इंग्रजी ग्रेट अँडरसन थिएटर कंपनीतही ते दाखल झाले व त्यासाठी ते मुंबईत एक वर्ष राहिले. या सर्व वर्षांत कपूर नाट्यसृष्टीशी सतत संबंधित राहिले आणि नियमितपणे रंगमंचावर भूमिका करत होते. त्यांनी रंगमंच आणि सिनेमाचा पडदा या दोन्ही ठिकाणी एक बलदंड आणि अष्टपैलू अभिनेता म्हणून प्रतिष्ठा मिळवली.

थिएटरचे सरताज पृथ्वीराज"

स्वातंत्र्यानंतर राष्ट्रीय नाट्यगृहाला देशातील वेगवेगळ्या संप्रदाय आणि वेगवेगळ्या भाषांमधील लोकांना एकत्र आणण्यासाठी आणि एक समान व्यासपीठ सामायिक करण्यासाठी आणि आपापसांत योग्य वागणूक शिकण्याची संधी उपलब्ध करून देण्याची सूचना देण्यात आली. 1जुलै, 1952 रोजी राज्यसभेतील हिंदी थिएटर आणि सिनेमाचे प्रणेते पृथ्वीराज कपूर यांनी संसदेत ही सूचना केली. हे लक्षात घेण्यासारखे आहे की सात वर्षांनंतर संगीत नाटक अकादमीने देशातील पहिले नाट्य प्रशिक्षण प्रशिक्षण संस्था, नॅशनल स्कूल ऑफ ड्रामा ही युनिट म्हणून स्थापन केली. थिएटरला व सिनेमा जगातला सर्वोच्च सन्मान दादासाहेब फाळके पुरस्काराने,(1971) मरणोत्तर सन्मानित करण्यात आले.

थिएटर कलाकार असल्याने आणि मजल्यापासून दुसऱ्या मजल्यापर्यंत जात असल्यामुळे थिएटरमधील आव्हाने आणि कलाकारांना दररोजच्या जीवनात येणाऱ्या समस्यांविषयी त्यांना चांगली माहिती होती. या कारणास्तव राज्यसभेचे सदस्य असताना त्यांनी रंगमंचावरील कलाकारांच्या कामकाजाची परिस्थिती सुधारण्यासाठी कठोर परिश्रम केले. याचा परिणाम म्हणून, त्यांना स्टेज कलाकारांना रेल्वे भाड्यात 75 टक्के सवलत मिळू शकली. संजाना कपूर, त्यांची नातू आणि पृथ्वी थिएटरचे पुनर्लेखन करणारे लेखक यांच्या म्हणण्यानुसार, "आजोबांमुळेच आज आम्ही 25 टक्के रेल्वे भाड्यात देशभर प्रवास करू शकलो नाहीतर आपले अस्तित्त्व वाचवता आले नाही."

थियेटरची प्रसिद्ध अभिनेत्री झोहरा सहगलने पृथ्वी थिएटरमध्ये नर्तक म्हणून तिची खेळी सुरू केली होती हे थोडेसे माहिती आहे. जोहराच्या शब्दांत, "त्यांनी मला नम्रतेचा धडा शिकवला आणि माझ्या व्यक्तिमत्त्वावरील अभिमान पूर्णपणे काढून टाकला. मी पूर्वी करण्याच्या विचारात घेतलेल्या सर्व गोष्टी शिकल्या, जसे की आम्ही आमच्या थिएटर सर्कलसह रेल्वेच्या तिसऱ्या श्रेणीमध्ये संपूर्ण भारतात फिरलो. ”   पृथ्वीराज यांना इतका अभिमान वाटला की 1954मध्ये संगीत नाटक अकादमीचा 'संगीतरत्न सदस्यता पुरस्कार' मिळाल्यानंतरही त्यांनी पृथ्वी थिएटरसाठी सरकारी मदत घेण्यास नकार दिला. तत्कालीन पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरूंनी त्यांना अनेक सांस्कृतिक प्रतिनिधींकडे परदेशात पाठवले. ते आणि बलराज साहनी 1956 मध्ये चीन दौऱ्यावर आलेल्या भारतीय सांस्कृतिक प्रतिनिधीमंडळाचे एक सदस्य होते.   नेहरूंच्या काळातच पृथ्वीराज यांना प्रथमच राज्यसभेवर उमेदवारी देण्यात आली. 1952 मध्ये ते दोन वर्षे राज्यसभेचे सदस्य होते आणि 1954 मध्ये पुन्हा पूर्ण कालावधीसाठी ते राज्यसभेचे सदस्य होते. पुस्तक थिएटरच्या सरताज पृथ्वीराज या पुस्तकात, योगराज लिहितात की जेव्हा पृथ्वीराज राज्यसभेवर नामांकन घेण्याबाबत दोन विचारांचे होते. पृथ्वीराज म्हणाले, "नाट्यगृहाच्या चांगल्या चांगल्या गोष्टी आणि राज्यसभेच्या कामकाजासाठी काय करावे लागेल!" मला या परिस्थितींचा सामना करावा लागतो. नाट्यगृहही जिवंत ठेवावे लागेल आणि सरकारचा हा सन्मानही पार पाडावा लागेल. याशिवाय दुसरा पर्याय नाही, चला रंगभूमीच्या सुरक्षेसाठी अधिक चांगले लढा देऊ. "

कॉन्स्टिट्यूशन हाऊसमध्ये त्यांच्यासमवेत असलेले व्ही.एन. कक्कर यांनी आपल्या "ओव्हर अ कप ऑफ कॉफी" या पुस्तकात सांगितले की, पृथ्वीराज एकदा त्यांना म्हणाले, "राज्यसभेत मी काय करावे हे मला माहित नाही." माझ्यासाठी राज्यसभेत खासदारची भूमिका बजावण्यापेक्षा मुगल-ए-आजम या चित्रपटात काम करणे सोपे होते. पंडितजींनी माझ्यामध्ये काय पाहिले ते देव जाणतो. पण जेव्हा जेव्हा मी दिल्लीत असेल आणि राज्यसभेचे अधिवेशन होईल तेव्हा मी नक्कीच त्यात भाग घेईन. ”60च्या दशकाच्या सुरुवातीला संविधान सभा हा कस्तुरबा गांधी मार्गावर असायचा, जिथे पृथ्वीराज सुरुवातीला राज्यसभेचे खासदार होते. नंतर त्यांनी आपले बहुतेक कार्यकाळ इंडिया गेटजवळील प्रिन्स पार्कमध्ये घालवले.

तत्कालीन पर्शियन आणि पारंपारिक चित्रपटगृहांपेक्षा आधुनिक शहरी रंगमंच या संकल्पनेला मूर्त स्वरूप देऊन पृथ्वीराज यांनी पृथ्वी थिएटर सुरू केले. पृथ्वी थिएटरने सोळा वर्षांत 6262 नाट्य प्रयोग

सादर केले, त्यातील दीवार, पठाण, गद्दार,  आणि पैसा अशी नाटके सादर झाली. एवढेच नव्हे तर पृथ्वीराज यांनी देशातील अनेक शहरांमध्ये रवींद्र नाट्य मंदिरांची स्थापना केली.

'आय गो साऊथ विथ पृथ्वीराज अँड हिज पृथ्वी थिएटर्स' या पुस्तकात प्राध्यापक जय दयाल लिहितात, 'पृथ्वीने सर्व प्रकारच्या चढउतारांचा सामना करत निर्भयतेने भिंत बांधली. प्रदीर्घ काळानंतर, नाटक उच्च स्तरावरील नेत्यांकडून महत्त्वपूर्ण कामगिरी म्हणून ओळखले गेले. तत्कालीन उपपंतप्रधान आणि माहिती व प्रसारण मंत्री सरदार वल्लभभाई पटेल यांनी नाटक शेवटपर्यंत बसून पाहिला जेव्हा ते फक्त एका अधिकृत उपस्थितीसाठी आले होते. भिंतीने त्याला गुदगुल्या केल्या आणि त्याचे डोळेदेखील ओलावले आणि याचा परिणाम पृथ्वी थिएटरला करमणूक करातून सवलत म्हणून देण्यात आला.   पृथ्वीराज कपूर आपले थिएटर दिल्लीला घेऊन आले. "शकुंतला", "वॉल" आणि "पठाण" ही त्यांची तीन नाटके त्या काळात खूप लोकप्रिय होती. या तिन्ही नाटक त्यांच्या जागी बरीच दखल घेत होते. संस्कृत भाषेचे महान कवी शकुंतलम यांचे ज्ञान हे पारशी रंगभूमीच्या शैलीतील उर्दू भाषेत शकुंतलमचे नाट्यमय रूपांतर होते. दुसरे नाटक "दी वॉल" होते ज्याने राष्ट्रीय ऐक्यात देशाच्या विभाजनाला विरोध केला. त्याचप्रमाणे पृथ्वी थिएटरचे तिसरे नाटक "पठाण" लिहिण्यातही पृथ्वीराजांचा मोठा हात होता. त्यावेळी दिल्लीतील पृथ्वी थिएटरची नाटके रीगल सिनेमा हॉलमध्ये होत होती. सर्व कार्यक्रम हाऊसफुल होते.

चित्रदालन

• 
  पृथ्वीराज कपूर

पुरस्कार आणि चित्रपट

पृथ्वीराज कपूर यांना १९६९ साली कला क्षेत्रात पद्मभूषण देऊन भारत सरकारने सन्मानित केले होते. १९७२ मध्ये त्यांचा मृत्यू झाल्यानंतर त्यांना दादासाहेब फाळके पुरस्कारही मिळाला.

पुरस्कार

१९५४ मध्ये पृथ्वीराज कपूर यांना संगीत नाटक अकादमी फेलोशिप देण्यात आली. १९६९ मध्ये त्यांना भारत सरकारने पद्मभूषण पुरस्काराने सन्मानित केले. आठ वर्षांच्या कालावधीसाठी ते राज्यसभेचे सदस्य राहिले. १९७१ मध्ये त्यांना दादासाहेब फाळके पुरस्कारासाठी मरणोत्तर पुरस्कार देऊन गौरविण्यात आले होते. ते त्या पुरस्काराचे तिसरे मानकरी होते, भारतीय सिनेमामध्ये त्यांची सर्वाधिक प्रशंसा होत असे.

• १९५४: संगीत नाटक अकादमीची फेलोशिप
• १९५६: संगीत नाटक अकादमीचा पुरस्कार
• १९६९: भारत सरकार कडून पद्मभूषण पुरस्कार
• १९७२: दादासाहेब फाळके पुरस्कार (१९७१)

चित्रपट

• मुग़ल-ए-आज़म (१९६०)
• आवारा (१९५१)
• सिकंदर (१९४१)
• आलमआरा (१९३१)
• विद्यापति (१९३७)
• कल आज और कल (१९७१)