पाकिस्तानचा राजकीय इतिहास

पाकिस्तानचा राजकीय इतिहास (उर्दू: پاکستان کی سیاسی تاریخ) हे पाकिस्तानच्या राजकीय घटना, कल्पना, हालचाली आणि नेत्यांचे वर्णन आणि विश्लेषण आहे. कालानुक्रमे भारतातील साम्राज्ये, हखामनी साम्राज्य, खिलाफत, मंगोल, मुघल, मराठा साम्राज्य, दुराणी साम्राज्य, शीख आणि ब्रिटिश वसाहत यांची पाकिस्तानावर सत्ता होती. इ.स. 1947 मध्ये पाकिस्तान या स्वतंत्र राष्ट्राची निर्मिती मोहम्मद अली जिना यांच्या नेतृत्वाखाली झाली.

भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याच्या शेवटी ब्रिटिश भारताची फाळणी होऊन पाकिस्तान या मुस्लिमबहुल स्वतंत्र राष्ट्राची निर्मिती झाली. भारताच्या वायव्येला पश्चिम पाकिस्तान आणि पूर्वेला पूर्व पाकिस्तान यांचा मिळून पाकिस्तान देश बनला.

हे दोन्ही विभाग भौगोलिकदृष्ट्या मध्ये असलेल्या भारतामुळे विलग झाले होते. इ.स. 1965 मध्ये पाकिस्तानच्या राज्यघटनेला जनमान्यता मिळाल्यानंतर पाकिस्तान हे इस्लामी प्रजासत्ताक झाले. इ.स. 1972 मध्ये सशस्त्र क्रांतीनंतर पूर्व पाकिस्तान वेगळे होऊन बांगलादेश या स्वतंत्र राष्ट्राची निर्मिती झाली.स्वातंत्र्य मिळाल्यापासून, पाकिस्तानचा रंगीबेरंगी पण अशांत राजकीय इतिहास आहे, ज्यामध्ये अनेकदा मार्शल लॉ आणि अकार्यक्षम नेतृत्व होते.

पाकिस्तानचा उदय

पाकिस्तानच्या बहुआयामी समस्यांची मुळे मार्च 1940 मध्ये शोधली जाऊ शकतात जेव्हा ऑल-इंडिया मुस्लिम लीगने भारताच्या वायव्य आणि ईशान्य भागात मुस्लिम-बहुल प्रांतांचा समावेश असलेल्या पाकिस्तानची मागणी औपचारिकपणे मांडली. भारतीय मुस्लिम हे अल्पसंख्याक नसून एक राष्ट्र आहे, असे प्रतिपादन करून, मुस्लिम लीग आणि त्यांचे नेते मोहम्मद अली जिना यांनी इंग्रजांनी भारतावरील ताबा सोडल्यानंतर हिंदू आणि मुस्लिम यांच्यात सत्तेत समान वाटा देणाऱ्या घटनात्मक व्यवस्थेसाठी वाटाघाटी करण्याची अपेक्षा केली होती. . "पाकिस्तान" ची मागणी जीनांची आणि लीगची मागणी होती की ते सर्व भारतीय मुस्लिमांचे प्रवक्ते असल्याचा दावा नोंदवतात, दोन्ही प्रांतांमध्ये ते बहुसंख्य होते तसेच ते अल्पसंख्य असलेल्या प्रांतांमध्येही होते. जिना आणि लीगचे समर्थनाचे मुख्य तळ मात्र मुस्लिम-अल्पसंख्याक प्रांतात होते. 1937 च्या सार्वत्रिक निवडणुकांमध्ये, बहुसंख्य प्रांतांमधील मुस्लिम मतदारांकडून लीगला तीव्र नकार मिळाला होता.

स्वतंत्र मुस्लिम राज्याची मागणी आणि सर्व भारतीय मुस्लिमांसाठी बोलत असल्याचा दावा यात स्पष्ट विरोधाभास होता. भारतातील ब्रिटिश राजवटीच्या उर्वरित वर्षांमध्ये जिना किंवा मुस्लिम लीग या दोघांनीही स्पष्ट केले नाही की अल्पसंख्याक प्रांतातील मुस्लिमांना अविभाजित पंजाब, सिंध, वायव्य सरहद्द प्रांत आणि वायव्येकडील बलुचिस्तानवर आधारित पाकिस्तानचा कसा फायदा होऊ शकतो. ईशान्येला अविभाजित बंगाल आणि आसाम. भारतात हिंदू आणि मुस्लिम अशी दोन राष्ट्रे असल्याने जीनांनी किमान विसंगती दूर करण्याचा प्रयत्न केला होता - ब्रिटिशांकडून भारतीय हाती सत्ता हस्तांतरित केल्यास शाही राज्यकर्त्यांनी निर्माण केलेल्या एकात्मक केंद्राचे विघटन करणे आवश्यक आहे. भारतीय संघराज्याची पुनर्रचना पाकिस्तान (मुस्लिम-बहुल प्रांतांचे प्रतिनिधित्व करणारे) आणि हिंदुस्थान (हिंदू-बहुल प्रांतांचे प्रतिनिधित्व करणारे) यांच्यातील संघराज्य किंवा कराराच्या व्यवस्थेवर आधारित असणे आवश्यक आहे. पाकिस्तानला अविभाजित पंजाब आणि बंगालचा समावेश करावा लागेल, असेही जिनांनी सांगितले. या दोन्ही प्रांतातील लक्षणीय गैर-मुस्लिम अल्पसंख्याक ही सर्वोत्तम हमी होती की हिंदुस्थानातील मुस्लिम अल्पसंख्याकांच्या हिताचे रक्षण करण्यासाठी भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस मुस्लिम लीगशी परस्पर व्यवस्थेची वाटाघाटी करेल.

जिना यांचे मोठे दावे असूनही, मुस्लिम बहुल प्रांतांमध्ये प्रभावी पक्ष यंत्रणा उभारण्यात मुस्लिम लीग अयशस्वी ठरली. त्यामुळे या लीगचे राजकारण्यांवर किंवा इस्लामच्या नावाने जमवलेल्या तळावरील लोकांवर कोणतेही नियंत्रण नव्हते. अंतिम वाटाघाटी दरम्यान, पाकिस्तानच्या मागणीतील लीगच्या उद्दिष्टांसाठी मुस्लिम-बहुल प्रांतातील राजकारण्यांच्या अनिश्चित वचनबद्धतेमुळे जिना यांचे पर्याय मर्यादित होते. सांप्रदायिक संकटांच्या उद्रेकाने जीना आणखी विवश झाले. सरतेशेवटी, पंजाब आणि बंगालमधील गैर-मुस्लिम बहुसंख्य जिल्ह्यांपासून काढून टाकलेल्या पाकिस्तानमध्ये स्थायिक होण्याशिवाय आणि सर्व मुस्लिमांचे हित जपणाऱ्या सेटलमेंटची आशा सोडून देण्याशिवाय त्याच्याकडे पर्याय नव्हता. पण सर्वात वाईट गोष्ट म्हणजे काँग्रेसने फाळणीची व्याख्या पाकिस्तान आणि हिंदुस्थानमधील भारताची फाळणी म्हणून करण्यास नकार दिला. काँग्रेसच्या मते, फाळणीचा अर्थ असा होतो की मुस्लिम बहुसंख्य असलेले काही भाग "भारतीय संघटन" पासून 'विभक्त' होत आहेत. तात्पर्य असा होता की, जर पाकिस्तान टिकू शकला नाही, तर मुस्लिम क्षेत्रांना भारतीय संघराज्यात परत जावे लागेल; दोन सार्वभौम राज्यांच्या आधारे ते पुन्हा तयार करण्यासाठी कोणतीही मदत होणार नाही.

या करारामुळे मुस्लिम क्षेत्रांचा भारतीय संघराज्यात पुनर्मिलन होण्याच्या मार्गात केंद्रीय अधिकाराच्या कल्पनेशिवाय काहीही अडले नाही, ज्याची अद्याप स्थापना व्हायची होती. केंद्रीय प्राधिकरण स्थापन करणे कठीण होते, विशेषतः इतके दिवस नवी दिल्लीपासून प्रांतांचे शासन चालत असल्याने आणि पाकिस्तानच्या पूर्व आणि पश्चिम विभागांचे एक हजार मैल भारतीय भूभाग वेगळे केल्यामुळे. जरी इस्लामिक भावना पाकिस्तानी प्रांतांना एकसंध ठेवण्याची सर्वोत्तम आशा होती, तरीही त्यांच्या बहुलवादी परंपरा आणि भाषिक संलग्नता हे मोठे अडखळत होते. इस्लाम निश्चितच एक उपयुक्त रॅलींग ओरड होता, परंतु सर्व भारतीय मुस्लिमांच्या बाजूने व्यवस्थेसाठी वाटाघाटी करण्यासाठी मुस्लिम प्रांतांमधून जीना आणि लीगला आवश्यक असलेल्या ठोस पाठिंब्यामध्ये त्याचे प्रभावी भाषांतर केले गेले नाही.

त्यामुळे पाकिस्तानच्या प्रांतांची विविधता केंद्रीय अधिकारासाठी संभाव्य धोका होती. प्रांतीय आखाडे हे राजकीय क्रियाकलापांचे मुख्य केंद्र राहिले असताना, ज्यांनी कराचीमध्ये केंद्रीकृत सरकारची स्थापना केली ते एकतर खरे समर्थन नसलेले राजकारणी होते किंवा ब्रिटिश भारतीय प्रशासनाच्या जुन्या परंपरांमध्ये प्रशिक्षित नागरी सेवक होते. मुस्लिम लीगच्या संरचनेतील अंगभूत कमकुवतपणा, तसेच राज्याच्या कारभारात समन्वय साधू शकणारी केंद्रीय प्रशासकीय यंत्रणा नसणे, हे एकूणच पाकिस्तानसाठी अपंगत्वाचे ठरले. लक्षावधी निर्वासितांच्या उपस्थितीने केंद्र सरकारकडून तातडीच्या उपाययोजना करण्याची मागणी केली, ज्याची स्थापना न करण्यापलीकडे, पुरेशी संसाधने किंवा क्षमता नाहीत. व्यावसायिक गटांना अद्याप काही नितांत गरज असलेल्या औद्योगिक युनिट्समध्ये गुंतवणूक करायची नव्हती. आणि कृषी क्षेत्रातून महसूल मिळवण्याच्या गरजेसाठी राज्याच्या हस्तक्षेपाची आवश्यकता होती, ज्यामुळे मुस्लिम लीगच्या प्रशासकीय यंत्रणा आणि मुस्लिम लीगवर वर्चस्व असलेल्या जमीनदार उच्चभ्रू यांच्यात मतभेद निर्माण झाले.

सत्ता आणि शासन

फाळणीमुळे निर्माण झालेल्या अडथळ्यांचा फटका लष्करी आणि नागरी नोकरशाहीला बसला. पाकिस्तानने त्यांच्या सुरुवातीच्या राजकीय आणि आर्थिक संकटातून अनेक राजकारण्यांच्या माध्यमातून सायकल चालवली. राजकारणी भ्रष्ट होते, त्यांची राजकीय सत्ता टिकवण्यात आणि उच्चभ्रू लोकांचे हित जपण्यात त्यांना रस होता, त्यामुळे त्यांना प्रातिनिधिक अधिकार म्हणून ठेवल्याने सर्व पाकिस्तानी नागरिकांना सामाजिक-आर्थिक न्याय आणि न्याय्य प्रशासन प्रदान करणाऱ्या लोकशाही राज्याची फारशी आशा नव्हती. राष्ट्रभाषा, इस्लामची भूमिका, प्रांतीय प्रतिनिधित्व आणि केंद्र आणि प्रांतांमधील सत्तेच्या वाटपाच्या मुद्द्यावरील वादविवादांमुळे घटना तयार करण्यास विलंब झाला आणि सार्वत्रिक निवडणुका पुढे ढकलल्या गेल्या. ऑक्टोबर 1956 मध्ये एकमत झाले आणि पाकिस्तानचे पहिले संविधान घोषित केले. लोकशाही शासनातील प्रयोग लहान होता पण गोड नव्हता. एकापाठोपाठ एक मंत्रिपदे बनवली गेली आणि तोडली गेली आणि ऑक्टोबर 1958 मध्ये, पुढील वर्षी राष्ट्रीय निवडणुका झाल्या, जनरल मोहम्मद अयुब खान यांनी गोंधळात टाकणाऱ्या सहजतेने लष्करी उठाव केला.

1958 आणि 1971 च्या दरम्यान अध्यक्ष अयुब खान, निरंकुश शासनाद्वारे, अस्थिर मंत्रिगटांच्या गैरसोयीशिवाय सरकारचे केंद्रीकरण करण्यात सक्षम होते ज्याने स्वातंत्र्यानंतरचे पहिले दशक वैशिष्ट्यीकृत केले होते. खान यांनी मुख्यतः पंजाबी सैन्य आणि नागरी नोकरशाहीची युती लहान परंतु प्रभावशाली औद्योगिक वर्ग तसेच जमीनदार उच्चभ्रू वर्गासह, संसदीय सरकारच्या जागी मूलभूत लोकशाही प्रणालीद्वारे एकत्र आणले. राजकारणी आणि त्यांच्या "सर्वांसाठी-मुक्त" प्रकारच्या लढाईचा देशावर वाईट परिणाम झाल्याचे खान यांच्या निदानाच्या आधारावर मूलभूत लोकशाही कोडची स्थापना करण्यात आली. म्हणून त्यांनी सर्व जुन्या राजकारण्यांना इलेक्टिव्ह बॉडीज डिसक्वालिफिकेशन ऑर्डर, 1959 (EBDO) अंतर्गत अपात्र ठरवले. मूलभूत लोकशाही संस्था नंतर "लोकांच्या अलौकिक बुद्धिमत्तेला साजेशी लोकशाही होती" असे समर्थन करून लागू करण्यात आली. थोड्या संख्येने मूलभूत लोकशाही (सुरुवातीला ऐंशी हजार दोन विभागांमध्ये समान प्रमाणात विभागले गेले आणि नंतर आणखी चाळीस हजारांनी वाढले) प्रांतीय आणि राष्ट्रीय असेंब्लीचे सदस्य निवडले. परिणामी, मूलभूत लोकशाही व्यवस्थेने वैयक्तिक नागरिकांना लोकशाही प्रक्रियेत सहभागी होण्याचे अधिकार दिले नाहीत, परंतु मतदानासाठी पुरेसा विशेषाधिकार असलेल्या मर्यादित मतदारांना लाच देण्याची आणि मते विकत घेण्याची संधी दिली.

नागरी नोकरशाहीला (निवडलेल्या काहींना) निवडणुकीच्या राजकारणात भाग देऊन, खान यांनी पाकिस्तानच्या आर्थिक विकासासाठी केंद्रीय अधिकार आणि मुख्यत्वे अमेरिकन-निर्देशित कार्यक्रमांना बळ देण्याची अपेक्षा केली होती. परंतु त्याच्या धोरणांमुळे प्रांतांमध्ये तसेच त्यांच्यातील विद्यमान असमानता वाढली. ज्याने पूर्व विभागाच्या तक्रारींना एक सामर्थ्य दिले ज्यामुळे खान प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्न करत असलेल्या केंद्रीकृत नियंत्रणाला धोका निर्माण झाला. पश्चिम पाकिस्तानमध्ये, कृषी क्षेत्रातील वाढती असमानता आणि त्यांचे प्रतिनिधित्व नसणे, शहरीकरणाची एक त्रासदायक प्रक्रिया आणि काही औद्योगिक घराण्यांमध्ये संपत्तीचे केंद्रीकरण यामुळे उत्पादकता वाढवण्यात लक्षणीय यश मिळाले. 1965 च्या भारताबरोबरच्या युद्धानंतर, पूर्व पाकिस्तानमध्ये वाढणारा प्रादेशिक असंतोष आणि पश्चिम पाकिस्तानमधील शहरी अशांतता यामुळे अयुब खानच्या अधिकाराला कमी करण्यास मदत झाली आणि मार्च 1969 मध्ये त्यांना सत्ता सोडण्यास भाग पाडले.

बांगलादेश उदय

अयुब खान नंतर, जनरल आगा मुहम्मद याह्या खान यांनी 1969-1971 पर्यंत दुसऱ्या लष्करी राजवटीचे नेतृत्व केले. तोपर्यंत देश आपल्या अस्तित्वाच्या पंचवीस वर्षांपैकी तेरा वर्षे लष्करी राजवटीत होता. नोकरशाही आणि लष्करी अधिपत्याखालील केंद्रीकरणाच्या प्रक्रियेने पाकिस्तानी समाज आणि राजकारणाचे किती तुकडे केले होते यावर या दुसऱ्या लष्करी राजवटीने भर दिला. 1970 च्या प्रौढ मताधिकाराच्या आधारे झालेल्या सार्वत्रिक निवडणुकांनी पाकिस्तानच्या इतिहासात प्रथमच हे स्पष्ट केले की नियंत्रित विकासाच्या प्रयत्नांना न जुमानता प्रादेशिकता आणि सामाजिक संघर्ष राजकारणावर कसे वर्चस्व गाजवतात. मुजीबुर रहमान यांच्या नेतृत्वाखालील अवामी लीगने प्रांतीय स्वायत्ततेच्या सहा-सूत्री कार्यक्रमावर प्रचार केला, पूर्व पाकिस्तानमधील एक जागा वगळता सर्व जागा जिंकल्या आणि राष्ट्रीय असेंब्लीमध्ये पूर्ण बहुमत मिळवले. पश्चिम पाकिस्तानमध्ये झुल्फिकार अली भुट्टो यांच्या नेतृत्वाखालील पाकिस्तान पीपल्स पार्टीकडे एक लोकप्रिय व्यासपीठ होते ज्याने इस्लामिक पक्षांकडून (मुस्लिम लीग, सर्वात जुना राजकीय पक्ष काही जागांवर कब्जा केला नाही) आणि सर्वात मोठा एकल गट म्हणून उदयास आला. . अवामी लीग सरकारची शक्यता पश्चिम पाकिस्तानमधील राजकारण्यांसाठी धोक्याची होती ज्यांनी लष्करी नेतृत्वासोबत षड्यंत्र रचून मुजीबूर यांना सत्तेची सूत्रे हाती घेण्यापासून रोखले. सरकारच्या सर्व क्षेत्रांतील त्यांचे कमी प्रतिनिधित्व, आर्थिक वंचितता आणि नंतर लोकशाही प्रक्रियेचे दडपशाही यामुळे आधीच कंटाळलेल्या पूर्वेकडील भागासाठी हा शेवटचा पेंढा होता. पूर्व पाकिस्तानमधील सशस्त्र बंडाने या सर्व निराशा निर्माण केल्या, ज्यामुळे भारतीय लष्करी हस्तक्षेपाने ते चिरडले. पाकिस्तान आता भारतासोबतच्या तिसऱ्या युद्धात सामील झाला होता, त्यामुळे 1971 मध्ये बांगलादेशच्या स्थापनेचा मार्ग मोकळा झाला होता.

लोकशाही सरकार

पाकिस्तानच्या तुकडीने नागरी नोकरशाही आणि लष्कर या दोघांनाही बदनाम केले, जनरल याह्या खान यांना पाकिस्तानच्या पीपल्स पार्टी (पीपीपी) कडे सर्व सत्ता सोपविण्याशिवाय पर्याय उरला नाही ज्याने झुल्फिकार अली भुट्टो यांच्या नेतृत्वाखाली एक प्रतिनिधी तयार केला. भुट्टोची निवडणूक ताकद मात्र पंजाब आणि सिंधपुरतीच मर्यादित होती आणि तिथेही ती भक्कम राजकीय पक्ष संघटनेवर आधारित नव्हती. वायव्य सरहद्द प्रांत आणि बलुचिस्तानमध्ये पीपीपीच्या अनुयायांच्या अभावासह, याचा अर्थ असा होतो की भुट्टो किमान नागरी नोकरशाही आणि लष्करी उच्च कमांडच्या अंतर्भूत समर्थनाशिवाय केंद्रीय यंत्रणा काम करू शकत नाहीत. 1973 च्या राज्यघटनेने बिगर पंजाबी प्रांतांना मोठ्या सवलती दिल्या आणि राष्ट्रीय सहमतीच्या प्रतीकावर आधारित राजकीय व्यवस्थेची ब्लू प्रिंट दिली. पण घटनेतील संघराज्यीय तरतुदी लागू करण्यात भुट्टो अपयशी ठरले. राजकीय विरोध झुगारून देण्यासाठी आणि पीपीपीला खऱ्या अर्थाने लोकप्रिय राष्ट्रीय पक्ष म्हणून उभे करण्याकडे दुर्लक्ष करून ते राज्याच्या जबरदस्तीच्या हातावर अवलंबून राहिले. त्यांचे लोकप्रिय वक्तृत्व आणि त्यांच्या काहीशा अव्यवस्थित आर्थिक सुधारणांच्या किरकोळ यशांमधील अंतरामुळे भुट्टो यांना पाठिंबा देणारा सामाजिक आधार मजबूत होण्यास प्रतिबंध झाला. अशाप्रकारे, 1971 मध्ये तात्पुरता चेहरा गमावल्यानंतरही लोकशाही प्रक्रियेत ओळखल्या जाण्यासाठी संघर्ष करत असलेल्या पाकिस्तानच्या नागरिकांऐवजी नागरी नोकरशाही आणि लष्कर हे राज्य संरचनेचे सर्वात महत्त्वाचे स्तंभ राहिले. भुट्टोच्या पीपीपीने 1977 च्या निवडणुका जिंकल्या असल्या तरी, पाकिस्तान नॅशनल अलायन्स-नऊ-पक्षांच्या युतीने-त्यावर मतदानात हेराफेरी केल्याचा आरोप केला. हिंसक शहरी अशांततेने जनरल झिया-उल-हक यांच्या नेतृत्वाखालील सैन्याला राजकीय क्षेत्रात शक्तिशाली पुनरागमन करण्याचा बहाणा दिला आणि 5 जुलै 1977 रोजी पाकिस्तान पुन्हा लष्करी राजवटीत आला आणि 1973 ची राज्यघटना निलंबित करण्यात आली.

सत्तेवर आल्यानंतर जनरल झिया यांनी सर्व राजकीय पक्षांवर बंदी घातली आणि पाकिस्तानी राज्य आणि समाज पुन्हा इस्लामिक साच्यात घालण्याचा निर्धार व्यक्त केला. एप्रिल 1979 मध्ये भुट्टो यांना खुनाच्या आरोपाखाली फाशी देण्यात आली आणि पीपीपीच्या उर्वरित नेतृत्वाला तुरुंगात टाकण्यात आले किंवा निर्वासित करण्यात आले. पक्षनिरपेक्ष निवडणुका घेऊन आणि इस्लामीकरण धोरणांची मालिका सुरू करून, झिया यांनी पाकिस्तानी राजकारणात लष्कराच्या भूमिकेला कायदेशीर मान्यता देण्याच्या आशेने समर्थनाचा एक लोकप्रिय आधार निर्माण करण्याचा प्रयत्न केला. डिसेंबर 1979 मध्ये अफगाणिस्तानवर सोव्हिएत आक्रमणामुळे झियाच्या राजवटीला सोव्हिएत प्रदेशाच्या सीमेवर एक स्थिर सरकार म्हणून आंतरराष्ट्रीय समर्थन मिळाले. जरी पाकिस्तानने आता औपचारिकपणे SEATO आणि CENTO या दोन्हींपासून स्वतःला वेगळे केले आहे आणि असंलग्न चळवळीत सामील झाले असले तरी, पाश्चिमात्य एक महत्त्वाचे आघाडीचे राज्य म्हणून ओळखले जात होते आणि ते अमेरिकन लष्करी आणि आर्थिक मदतीचे प्रमुख प्राप्तकर्ता आहे. अर्थव्यवस्थेच्या आरोग्याची जाहिरात करणारी आकडेवारी असूनही, असंतोषाची कुरकुर, गोंधळलेली असली तरी, ऐकू येत राहिली. 30 डिसेंबर 1985 रोजी, वादग्रस्त "इस्लामिक" सार्वमतामध्ये स्वतःच्या भूमिकेची पुष्टी केल्यानंतर, प्रांतीय आणि राष्ट्रीय असेंब्लींच्या गैर-पक्षीय निवडणुकांची एक नवीन फेरी पूर्ण करून आणि 1973 च्या घटनेत अनेक दुरुस्त्या सादर केल्यावर, झिया यांनी शेवटी मार्शल लॉ उठवला आणि पाकिस्तानमध्ये नवीन लोकशाही युगाची पहाट झाल्याची घोषणा केली.

हे नवे लोकशाही युग पाकिस्तानच्या पूर्वीच्या राजकीय इतिहासाप्रमाणेच अशांत होते. प्रमुख राजकीय पक्षांनी 1985 च्या निवडणुकीवर बहिष्कार टाकण्याची हाक दिली कारण पक्षपात नसलेल्या व्यासपीठामुळे. राजकीय पक्षांच्या अनुपस्थितीत उमेदवारांनी स्थानिक मुद्द्यांवर लक्ष केंद्रित केले ज्यामुळे बहुसंख्य उमेदवार विशिष्ट पक्षांशी संलग्न होते. पाकिस्तानी जनतेला लोकशाही प्रक्रियेत सहभागी होण्यात साहजिकच रस होता आणि बहिष्कार टाकण्याच्या आग्रहाकडे दुर्लक्ष केले, नॅशनल असेंब्लीसाठी 52.9% मतदान आणि प्रांतीय निवडणुकांसाठी 56.9% मतदान झाले.

राजकीय अस्थिरता

पंतप्रधान शरीफ यांची अनेक आघाड्यांवर नापसंती होत होती, कारण ते सत्तेचे भुकेले आणि शक्यतो भ्रष्ट असल्याचे समजले जात होते. आठव्या घटनादुरुस्तीत सुधारणा झाल्यानंतर लगेचच त्यांनी सर्वोच्च न्यायालयाचे मुख्य न्यायाधीश आणि लष्करप्रमुखांना बाहेर काढले होते, त्यांना पाठिंबा न देणाऱ्या प्रेसवर ते कडक कारवाई करत होते आणि त्यांच्या कुटुंबाची कंपनी इत्तेफाक इंडस्ट्रीज या काळात असामान्यपणे चांगले काम करत होती. आर्थिक मंदी, ज्यामुळे भ्रष्टाचाराचा संशय निर्माण झाला. लष्करप्रमुख जहांगीर करामत हे शरीफ यांच्या वाढत्या सत्तेबद्दल चिंतित असलेल्यांपैकी एक होते, त्यांनी नागरी सरकारमध्ये समतोल साधण्याच्या प्रयत्नात लष्कराचा देशाच्या निर्णय प्रक्रियेत समावेश करण्याची मागणी केली. दोन दिवसांनंतर त्यांनी जनरल परवेझ मुशर्रफ यांना त्यांच्या पदावर बसवून राजीनामा दिला. मुशर्रफ हे भारतासोबतच्या काश्मिरी संकटात प्रमुख रणनीतीकार होते. काश्‍मीरमधील त्याच्या आक्रमक शोधात नागरी सरकारचे राजकीय पाठबळ नसल्याची शंका त्याला लवकरच आली. काश्मिरी विरोधातील शरीफ यांची अनिच्छा, वाढणारे गटबाजी, दहशतवाद या सर्वांमुळे मुशर्रफ यांना नागरी सरकार उलथून टाकण्यासाठी उठाव करण्याचे औचित्य मिळाले. 12 ऑक्टोबर 1999 रोजी त्यांनी शरीफ आणि मुस्लिम लीगची यशस्वीपणे हकालपट्टी केली कारण ते राज्यकारभाराची संस्था मजबूत करत कायदा व सुव्यवस्था राखत होते.

पाकिस्तानी लोकांना वाटले की हे तात्पुरते असू शकते आणि परिस्थिती स्थिर झाल्यावर मुशर्रफ नॅशनल असेंब्लीच्या नवीन निवडणुका बोलवतील. परंतु मुशर्रफ यांनी नॅशनल असेंब्लीच्या निवडणुकांद्वारे ऑक्टोबर 2002 पर्यंत पुनर्स्थापित करण्यास नकार दिला, ही अंतिम मुदत सर्वोच्च न्यायालयाने निर्धारित केली होती. जुलै 2001 मध्ये मुशर्रफ यांनी पाकिस्तानी सरकारमधील त्यांच्या अधिकाराला कायदेशीर मान्यता देण्यासाठी भारतीय पंतप्रधानांशी भेट घेण्यापूर्वी स्वतःला अध्यक्ष घोषित केले. त्यानंतर त्यांनी पाकिस्तानातील सर्व प्रादेशिक अतिरेकी इस्लामिक गटांना परत बोलावले आणि त्यांना त्यांची शस्त्रे केंद्र सरकारला परत करण्यास प्रोत्साहित केले. काश्मीरबाबत पाकिस्तानच्या भूमिकेवर ते अडिग आहेत, ज्यामुळे भारतासोबतची चर्चा कमी झाली. तो आता दहशतवादाविरुद्धच्या युतीमध्ये अमेरिकन सरकार आणि पाश्चात्य जगाला सहकार्य करत आहे, ज्यामुळे त्याला त्याच्या अफगाणिस्तानच्या शेजारी आणि पाकिस्तानमधील तालिबान आणि ओसामा बिन लादेन यांच्याबद्दल सहानुभूती दाखवणाऱ्या वांशिक, वैचारिक आणि राजकीय गटांसोबत एक विचित्र स्थिती निर्माण झाली आहे.