पर्यटन व सर्वसमावेशकता

पर्यटन हा जगभरातील आर्थिक प्रगतीचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. लोकांच्या संस्कृतीचा आदानप्रदान, जागतिक अर्थव्यवस्थेला चालना आणि समाजांमधील एकात्मतेला प्रोत्साहन देण्याचे साधन म्हणून पर्यटनाची महत्त्वपूर्ण भूमिका आहे. परंतु हे लक्षात येते की या क्षेत्रात सर्वसमावेशकता आणणे ही काळाची गरज आहे. सर्वसमावेशक पर्यटन म्हणजे प्रत्येक व्यक्तीला, त्यांच्या पार्श्वभूमी, शारीरिक क्षमता, आर्थिक परिस्थिती किंवा इतर कोणत्याही घटकावर आधारित भेदभाव न करता, प्रवासाचा अनुभव आनंददायी आणि सुलभ बनवणे.

महत्त्व, विविधता आणि समावेश

पर्यटनामध्ये सर्वसमावेशकता ही केवळ एक नैतिक जबाबदारी नसून ती आर्थिकदृष्ट्या देखील फायदेशीर ठरते. प्रत्येक व्यक्तीला त्यांच्या विशिष्ट गरजांनुसार सेवांचा लाभ घेण्याची संधी मिळाली पाहिजे. अशा समावेशक धोरणांमुळे जगभरातील लोकांना पर्यटनाचा आनंद घेता येईल, त्याचबरोबर पर्यटन क्षेत्रातील आर्थिक विकासालाही चालना मिळेल.

सर्वसमावेशक पर्यटनाला प्रोत्साहन देताना काही आव्हानांचा सामना करावा लागतो. त्यामध्ये प्रमुख आव्हाने आहेत:

1. शारीरिक अपंगत्व: अनेक पर्यटन स्थळे अद्याप अपंग व्यक्तींना प्रवेश देण्यासाठी योग्य पायाभूत सुविधा पुरवण्यात अपयशी ठरतात. सार्वजनिक वाहतूक, हॉटेल्स, आणि पर्यटन स्थळांवर अपंगांसाठी असलेल्या सुविधांची मर्यादा ही एक मोठी समस्या आहे.
2. आर्थिक तफावत: पर्यटनाचा खर्च हा अनेक वेळा गरीब किंवा मध्यमवर्गीय लोकांसाठी आव्हानात्मक ठरतो. उच्च दर्जाच्या पर्यटन सेवांमध्ये सर्वसमावेशकता सुनिश्चित करण्यासाठी किफायतशीर पर्याय विकसित करणे आवश्यक आहे.
3. संस्कृती आणि भाषा: पर्यटनात वेगवेगळ्या संस्कृती आणि भाषांचा आदर करण्याची गरज आहे. सर्वसमावेशक पर्यटन हे प्रत्येक प्रवाशाच्या संस्कृती, भाषिक आवश्यकता आणि धार्मिक विश्वासांचा आदर करणारे असावे.

प्रवासामध्ये समावेशकता कशी साधायची?

पर्यटनात सर्वसमावेशकता साधण्यासाठी काही महत्त्वाच्या उपाययोजना केल्या जाऊ शकतात:

1. पायाभूत सुविधा सुधारणा: सर्व पर्यटन स्थळांवर अपंगांसाठी विशेष रॅम्प, लिफ्ट आणि टॉयलेटची व्यवस्था असणे आवश्यक आहे. तसंच, तिकीट खिडक्या आणि माहिती केंद्रे अपंग व्यक्तींसाठी अनुकूल असावीत.
2. आर्थिक सहकार्य: पर्यटन सेवांमध्ये किफायतशीर पॅकेजेस आणि सवलतीच्या योजना राबविणे, ज्यामुळे आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल गटांनाही प्रवासाचा आनंद घेता येईल.
3. संस्कृती आणि भाषा: पर्यटन स्थळांवरील माहिती बोर्ड आणि मार्गदर्शकांचे भाषांतर स्थानिक आणि आंतरराष्ट्रीय भाषांमध्ये उपलब्ध करून देणे आवश्यक आहे, ज्यामुळे प्रवाशांना अधिक माहितीपूर्ण आणि सोयीस्कर अनुभव मिळेल.
4. प्रशिक्षण आणि जनजागृती: पर्यटन कर्मचारी आणि सेवा पुरवठादारांना सर्वसमावेशकतेसाठी योग्य प्रशिक्षण दिले पाहिजे. ते अपंग व्यक्तींसोबत कसे संवाद साधावेत, त्यांच्या गरजा कशा ओळखाव्यात, याबद्दल प्रशिक्षित करणे महत्त्वाचे आहे.

पर्यटनातील सामाजिक समावेशकता

सर्वसमावेशक पर्यटन हा एक व्यापक दृष्टिकोन आहे, जो केवळ अपंग व्यक्तींनाच नाही तर समाजातील विविध गटांनाही जोडतो. यामध्ये महिलांचा समावेश, एलजीबीटीक्यू+ समुदायासाठी सन्मानपूर्वक सेवांचा पुरवठा, तसेच आदिवासी आणि वंचित समाजातील लोकांना पर्यटनाच्या मुख्य प्रवाहात आणण्याची गरज आहे.

याचा एक उत्कृष्ट उदाहरण म्हणजे एलजीबीटीक्यू+ समुदायासाठी असलेली पर्यटन स्थळे. सध्या, अनेक देश एलजीबीटीक्यू+ प्रवाशांसाठी सुरक्षित आणि स्वागतार्ह वातावरण प्रदान करण्यावर भर देत आहेत. यामुळे त्यांच्यासाठी पर्यटनाचा अनुभव अधिक आनंददायी बनतो, आणि अशा समावेशक पर्यटन स्थळांना आर्थिक लाभ मिळतो.

सर्वसमावेशकतेचा आर्थिक परिणाम

पर्यटनात सर्वसमावेशकता आणल्यास उद्योगासाठी मोठी आर्थिक संधी निर्माण होऊ शकते. विविध गरजांनुसार सेवा पुरवणे हे न फक्त समाजातील सर्व घटकांसाठी लाभदायक ठरते, तर त्यातून पर्यटन उद्योगाला नवीन ग्राहकवर्गही मिळतो. अशा प्रकारे, पर्यटन क्षेत्राचा विस्तार होतो आणि जागतिक अर्थव्यवस्थेला चालना मिळते.

वर्ल्ड ट्रॅव्हल अँड टुरिझम कौन्सिल च्या अहवालानुसार, विविधता आणि समावेशकतेवर आधारित पर्यटन व्यवसाय हे प्रवाशांसाठी आकर्षक ठरत आहेत. जेव्हा एक प्रवासी त्या व्यवसायात स्वतःला सुरक्षित आणि आदरयुक्त अनुभवतो, तेव्हा तो त्याच व्यवसायाकडे पुन्हा प्रवास करण्याची शक्यता जास्त असते.

जागतिक  चळवळ

पर्यटनातील सर्वसमावेशकता हे आधुनिक पर्यटन उद्योगासाठी अत्यंत महत्त्वाचे तत्त्व आहे. प्रत्येक व्यक्तीला शारीरिक, आर्थिक, सांस्कृतिक किंवा लैंगिक विविधतेनुसार प्रवासाचा आनंद घेण्यासाठी संधी मिळावी, यासाठी जागतिक स्तरावर धोरणात्मक उपाययोजना करणे आणि सामाजिक समज वाढवणे आवश्यक आहे. यामुळे पर्यटनाचा विस्तार होऊन समाजातील सर्व घटकांना यात सहभागी होण्याची संधी मिळेल आणि ही दीर्घकाल टिकणारी सामाजिक व आर्थिक प्रगतीचे प्रतीक बनेल.

नोव्हेंबर २०२३ मध्ये, वर्ल्ड ट्रॅव्हल अँड टुरिझम कौन्सिलने किगाली येथे झालेल्या जागतिक शिखर परिषदेत "क्रिएटिंग बेलॉन्गिंग: डायव्हर्सिटी, इक्विटी, इनक्लुजन अँड बेलॉन्गिंग इन ट्रॅव्हल अँड टुरिझम" या अहवालाद्वारे प्रवास आणि पर्यटन क्षेत्रात विविधता, समानता, समावेशन आणि संबंधिततेचे महत्त्व अधोरेखित केले. हा अहवाल ज्यामध्ये सहा प्रमुख अर्थव्यवस्थांमधील प्रवास उद्योगात लिंग, वय, लैंगिक अभिमुखता, अपंगत्व स्थिती आणि शैक्षणिक कौशल्ये यांसारख्या मेट्रिक्सवर सखोल विश्लेषण करण्यात आले. उदाहरणार्थ, ऑस्ट्रेलिया आणि अमेरिकेत महिलांचा आणि तरुणांचा रोजगाराचा दर उच्च आहे, तर एलजीबीटीक्यू+ आणि अपंग व्यक्तींना समाविष्ट करण्यासाठी विविध उपाययोजना राबविल्या जात आहेत. वर्ल्ड ट्रॅव्हल अँड टुरिझम कौन्सिलच्या या पहिल्या प्रकारच्या अहवालाने पर्यटन उद्योगात अधिक समावेशन आणि विविधतेसाठी आवश्यक धोरणात्मक पावले ठरवण्याचा मार्ग दाखवला आहे.

याप्रमाणे, पर्यटनात सर्वसमावेशकतेचा प्रभावीपणे समावेश होण्यासाठी जागतिक स्तरावर धोरणात्मक उपाययोजना करणे अत्यावश्यक आहे.