नील्स बोर

{विस्तार}}

नील्स बोर
पूर्ण नाव	नील्स हेन्रिक डेव्हिड बोर
जन्म	ऑक्टोबर ७, १८८५ कोपनहेगन, डेन्मार्क
मृत्यू	नोव्हेंबर १८, १९६२ कोपनहेगन, डेन्मार्क
राष्ट्रीयत्व	डॅनिश
कार्यक्षेत्र	भौतिकशास्त्र
कार्यसंस्था	कोपनहेगन विद्यापीठ
डॉक्टरेटचे मार्गदर्शक	ख्रिस्टियन ख्रिस्टियन्सन
ख्याती	कोपनहेगन इंटरप्रिटेशन कॉंप्लिमेंटॅरिटी बोरची अणूची प्रतिकृती
पुरस्कार	भौतिकशास्त्राचे नोबेल पारितोषिक (१९२२)

नील हेनरिक डेव्हिड बोर (डॅनिश: [nils b̥oɐ̯ˀ] ७ ऑक्टोबर १८८५ - १८ नोव्हेंबर १९६२) हे एक डॅनिश भौतिकशास्त्रज्ञ होते. आण्वीय संरचना आणि पुंजभौतिकी सिद्धान्त या विषयांत त्यांनी मूलभूत योगदान दिले. त्याबद्दल १९२२ मध्ये त्यांना भौतिकशास्त्रातील नोबेल पारितोषिक देण्यात आले. बोर हे एक तत्त्वज्ञानी आणि वैज्ञानिक संशोधनाचे प्रवर्तक देखील होते.

बोरने कोपनहेगन विद्यापीठात इन्स्टिट्यूट ऑफ थिअरिटिकल फिजिक्सची (आता तिला नील्स बोर इन्स्टिट्यूट म्हणले जाते) स्थापना केली. त्यांनी तिथे हॅन्स क्रेमर्स, ऑस्कर क्लाईन, जॉर्ज द हेवेसी, व्हर्नर हायझेनबर्ग असे विद्यार्थी घडवले, आणि त्यांच्याबरोबर काम केले. झिर्कोनियम सारखे गुणधर्म असलेल्या नव्या मूलद्रव्याचे त्यांनी भाकीत केले. ते सिद्ध झाल्यावर त्याचे नाव कोपेनहेगनच्या लॅटिन नावावर आधारले असे हाफ्मियम ठेवले गेले. या मूलद्रव्याचा शोध कोपनहेगन येथे झाला म्हणून हे नाव. खुद्द बोरच्या नावावर बोरियम या मूलद्रव्याची नोंद आहे.

१९३० च्या दशकात बोर नाझीवादाने पिडलेल्या शरणार्थींना मदत करत असत. नाझींनी डेन्मार्क व्यापल्यानंतर बोरची जर्मन अणुबॉंब प्रकल्पाच्या प्रमुखपदी असलेल्या व्हर्नर हायझेनबर्गबरोबर भेट झाली होती. सप्टेंबर १९४३ मधे त्यांच्या कानी आले की जर्मन्स त्यांना अटक करण्याच्या विचारात आहेत, तेव्हा ते स्वीडनला पळून गेले. तेथून त्यांची रवानगी ब्रिटनला करण्यात आली. त्यांनी ब्रिटिश ट्यूब ॲलॉइज न्युक्लिअर प्रोजेक्टमधे भाग घेतला, आणि पुढे त्यांचा समावेश मॅनहटन प्रोजेक्टला जाणाऱ्या ब्रिटिश चमूत झाला.

युद्ध संपल्यावर बोरने आण्विक ऊर्जेसंदर्भात आंतरराष्ट्रीय सहयोग व्हावा म्हणून प्रयत्‍न केले. CERNच्या आणि RisՓ डॅनिश ॲटॉमिक एनर्जी कमिशनच्या संशोधन संस्थंच्या स्थापनेमधे त्यांचा सहभाग होता. ‘नॉर्डिक इन्स्टिट्यूट ऑफ थिअरिटिकल फिजिक्स’ या संस्थेचे ते १९५७ साली पहिले चेरमन बनले.

संशोधन

नील बोरनी अणूच्या रचनेवर सिद्धान्त मांडला. त्यानी अर्नेस्ट रुदरफोर्ड यांच्या अणूच्या प्रतिकृतीमध्ये अामूलाग्र सुधारणा सुचवल्या व बोअरची अणूची प्रतिकृती जगासमोर ठेवली. पुंजयामिकीमधील कोपेनहेगन विवेचनची पायाभरणी करण्यात त्यांचा मोठा सहभाग होता.

अणूभोवती इलेक्ट्रॉन कण काही विशिष्ट कक्षांमधेच कोणतेही प्रकाशकिरण उत्सर्जित न करता फिरू शकतात, मात्र एका कक्षेमधून दुसऱ्या कक्षेत त्यांनी उडी घेतली तर प्रकाशकिरणांचे उत्सर्जन होते हे बोर यांच्या आण्वीय संरचना सिद्धान्ताचे मूलभूत तत्त्व आहे. या सिद्धान्ताचे संपूर्ण स्पष्टीकरण पुढे श्रॉडिंजर-हायझेनबर्ग-डिरॅक-पाउली वगैरे बोरच्या शिष्यांनी विकसित केलेल्या पुंजयामिकीने दिले. हे शोधून काढण्यासाठी बोरने ‘बोर्स क्लाऊड चेंबर’ नावाचे उपकरण वापरले.

बोरचे पुंजयामिकीला योगदान म्हणजे त्यांनी मांडलेले परस्परपूरकतेचे तत्त्व. एकाद्या पादार्थिक अवस्थेचे वर्णन वरकरणी परस्परविरोधी भासणाऱ्या कणकल्पना आणि तरंगकल्पना अशा संकल्पनांच्या मदतीने करता येते, तेव्हा या कल्पना परस्परविरोधी नसून परस्परपूरक असतात असे मानणे आवश्यक आहे. बोरच्या विज्ञान आणि तत्त्वविचारात परस्परपूरकता वारंवार डोकावते.

नाटक

क्वान्टम मेकॅनिक्सचे जनक नील बोर यांच्या जीवनावर मायकेल फ्रेन यांनी एक नाटक लिहिले आहे. त्या नाटकाचा ‘कोपनहेगन’ नावाचा अनुवाद डॉ. शरद नावरे यांनी केला आहे. पुण्यातील बालगंधर्व रंगमंदिर येथे या नाटकाचा पहिला प्रयोग ८-९-२०१७ रोजी झाला. नाटकाचे दिग्दर्शन डॉ. शरद भुताडिया यांचे होते, आणि त्यांनीच नील बोर यांची भूमिका केली होती.

हे इंग्रजी नाटक २००२ साली दूरचित्रवाणीवर झाले होते.

बाह्यदुवे

• नोबेल प्रतिष्ठानाच्या संकेतस्थळावरील नील्स बोर यांचे संक्षिप्त चरित्र (इंग्रजी मजकूर)