गोखरू

सराटा किंवा काटे गोखरू ( शास्त्रीय नाव: Tribulus terrestris ( ट्रिबुलस टेरेस्ट्रिस ), ( हिंदी: गोखरू ), ( संस्कृत: गोक्षुर ), इंग्रजी:land caltrops लॅंड कॅलट्रॉप्स );) ही प्रामुख्याने उष्ण प्रदेशात आढळणारी आयुर्वेदिक औषधी वनस्पती आहे. पावसाळ्यातील सुरवातीच्या काळात उगवणारी ही वनस्पती भारतात सर्वत्र आढळते. ही जमिनीवर सरपटत वाढणारी वनस्पती आहे. या वनस्पतीच्या खोडावर व फांद्यांवर दाट लव असते. फांद्या जवळपास ९० से.मी. लांबीच्या असतात. पाने लंबगोलाकार समोरील बाजूने किंचित टोकदार, समोरासमोर ४ ते ७ जोड्यामध्ये असतात. टोकाजवळ किंचित पांढर्‍या रंगाची असणारी पिवळी फुले पानांच्या बगलेत किंवा पानांसमोर हिवाळ्यात उगवतात. सराट्याची मुळे पांढर्‍या रंगाची मुलायम, रेशेदार, उसाच्या मुळासारखी असतात.

सराट्याचे झाड

लहान गोखरू व मोठे गोखरू अशा गोखरूच्या दोन जाती आहेत. दोन्हींचे गुणधर्म सारखेच आहेत.

विविध भाषांतील नावे

• सराटेच झाड कस आहे दाखवा
• इंग्रजी : Land caltrops'
• कानडी : नेगलू
• गुजराथी : बेटा-नाना गोखरू
• तमिळ : नैरिंची
• फारसी : तुखमेखार
• बंगाली : गोखरी
• मराठी : सराटा, गोखरू
• शास्त्रीय नाव : ट्रिबुलस टेरेस्ट्रिस
• संस्कृत : इक्षुगंधा, कण्टकत्रिक, कण्टफल, गोकण्ट(क), गोक्षुर(क), त्रिकण्टक, पलंकषा, वनशृंगाट, श्वदंष्ट्रा, षडंग, स्वादुकण्टक, क्षुद्रकण्टक
• हिंदी : छोटा गोखरू, गोक्षी, हुस्सुक

गोखरूसाठीच्या अमरकोशातील ओळी

पलंकषा त्विक्षुगन्धा श्वदंष्ट्रा स्वादुकण्टकः ॥ - अमरकोश २.४.९८ चा उत्तरार्ध
गोकण्टको गोक्षुरको वनशृंगाट इत्यपि । - अमरकोश २.४.९९ चा ्पूर्वार्ध.

आयुर्वेदिक उपयोग

किडनी ट्रान्सप्लान्ट : ज्या लोकांना मूत्रपिंड प्रत्यारोपणाचा वैद्यकीय सल्ला देण्यात आलेला आहे ते हा प्रयोग करुन पाहू शकतात. २५० ग्राम गोखरू (फळ) घेउन, त्यास थोडे कुटून, त्यात ४ लिटर पाणी टाकावे व त्यास इतके उकळावे कि पाणी १ लिटर राहील.याला मग थंड झाल्यावर गाळून एका काचेच्या स्वच्छ बाटलीत ते गाळलेले पाणी भरून ठेवावे.चोथा फेकून द्यावा. रोज सकाळी, काहीही न खातापिता, अनशा पोटी (रिकाम्या पोटी) त्यापैकी १०० मिली पाणी पिण्याजोगे गरम करून ते घ्यावे. तसेच संध्याकाळीही, (दुपारच्या जेवणानंतर ५-६ तासांनी) या प्रमाणेच १०० मिली पाणी घ्यावे. हा काढा घेतल्यानंतर १ तास काहीही खाऊ पिऊ नये. तसेच, आपला नेहमीचा औषधोपचार, जेवण वगैरे पूर्ववतच सुरू ठेवावे. त्रास कमी झाल्यावर ८-१० दिवसांनी याचे प्रमाण सकाळी फक्त १ वेळा असे करता येईल.

गोखरूपासून बनवलेली व बाजारात मिळणारी आयुर्वेदिक औषधे

• गोक्षुराद्यवलेह, गोक्षुरादिगुग्गु्ळ, अश्मरीहर कषाय, गोखरूपाक, लघुपंचमूळ, दशमूळकाढा, वगैरे.

चित्र दालन

• 

  सराट्याचे फळ

• 

  Tribulus terrestris - Museum specimen

बाह्य दुवे

• "गोखरू".
• "कटिशूलावर उपाय".
• "पत्थरी के रोग में बहुत उपयोगी है गोखरू" (हिंदी भाषेत).