रायगड जिल्हा
रायगड जिल्हा भारतातील महाराष्ट्र राज्याच्या पश्चिम भागातील एक जिल्हा आहे. या जिल्ह्याचे जुने नाव कुलाबा जिल्हा असे होते. जिल्ह्यातल्या कुलाबानामक किल्ल्यावरून ते नाव पडले होते. बॅरिस्टर अंतुले महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री असताना त्यांनी हे नाव बदलवून रायगड असे केले.
| रायगड जिल्हा रायगड जिल्हा | |
| महाराष्ट्र राज्यातील जिल्हा | |
.svg) | |
| देश |  भारत
|
| राज्य | महाराष्ट्र |
| विभागाचे नाव | कोकण विभाग |
| मुख्यालय | अलिबाग |
| तालुके | १ पनवेल, २ पेण, ३ कर्जत, ४ खालापूर, ५ उरण, ६ अलिबाग, ७ सुधागड, ८ माणगाव, ९ रोहा, १० मुरूड, ११ श्रीवर्धन, १२ म्हसळा, १३ महाड, १४ पोलादपूर १५ तळा |
| क्षेत्रफळ | |
| - एकूण | ७,१४८ चौरस किमी (२,७६० चौ. मैल) |
| लोकसंख्या | |
| -एकूण | २२,०७,९२९ (२००१) |
| -लोकसंख्या घनता | ३०८.८९ प्रति चौरस किमी (८००.० /चौ. मैल) |
| -साक्षरता दर | ६०.४% |
| प्रशासन | |
| -जिल्हाधिकारी | डॉ. विजय नामदेव सूर्यवंशी (ऑगस्ट २०१८). |
| -लोकसभा मतदारसंघ | मावळ (लोकसभा मतदारसंघ), रायगड (लोकसभा मतदारसंघ) |
| -खासदार | गजानन बाबर, अनंत गंगाराम गीते |
| पर्जन्य | |
| -वार्षिक पर्जन्यमान | ३,८८४ मिलीमीटर (१५२.९ इंच) |
| संकेतस्थळ | |
.jpg)
पूर्वीच्या मराठा साम्राज्याची पहिली राजधानी असलेल्या किल्ल्यावरून जिल्ह्याचे नाव रायगड असे ठेवण्यात आले, ज्याचे नाव बदलून त्याचे पूर्वीचे नाव रायरी असे ठेवण्यात आले. हा किल्ला जिल्ह्याच्या अंतर्गत भागात, सह्याद्री पर्वतरांगांच्या पश्चिम घाटाच्या पश्चिमेकडे असलेल्या घनदाट जंगलात आहे. 2011 मध्ये जिल्ह्याची लोकसंख्या 2,634,200 होती, जी 2001 मध्ये 2,207,929 होती. 1 जानेवारी 1981 रोजी मुख्यमंत्री ए.आर. अंतुले यांच्या कारकिर्दीत नाव बदलण्यात आले. 2011 मध्ये शहरी रहिवासी 2001 मध्ये 24.22% वरून 36.91% पर्यंत वाढले होते. अलिबाग हे रायगड जिल्ह्याचे मुख्यालय आहे.
रायगड जिल्ह्याचे शेजारचे जिल्हे मुंबई, उत्तरेस ठाणे जिल्हा, पूर्वेस पुणे जिल्हा, आग्नेयेस सातारा जिल्हा, दक्षिणेस रत्‍नागिरी जिल्हा व पश्चिमेस अरबी समुद्र आहे.
इतिहास
1869 मध्ये ठाणे जिल्ह्यातून कुलाबा जिल्ह्याचे विभाजन करण्यात आले. रायगड जिल्ह्यात भोईर, भगत, पाटील, म्हात्रे, नाईक, ठाकूर ही लोकसंख्येचा एक मोठा भाग प्रसिद्ध आणि मूळ आडनावे आहेत. या टप्प्यावर, आधुनिक रायगड जिल्ह्याचा उत्तरेकडील भाग ठाणे जिल्ह्यात कायम ठेवण्यात आला होता. मुंबईच्या खाडीपलीकडे असलेले पनवेल हे १८८३ पर्यंत कुलाबा जिल्ह्यात समाविष्ट नव्हते आणि आधुनिक रायगड जिल्ह्याच्या ईशान्य कोपऱ्यातील कर्जत हे क्षेत्र १८९१ पर्यंत कुलाबा जिल्ह्यात समाविष्ट करण्यात आले नव्हते. कोलाबा जिल्ह्याचे नंतर रायगड जिल्हा असे नामकरण करण्यात आले.
भूगोल
जिल्ह्याच्या वायव्येस मुंबई बंदर, उत्तरेस ठाणे जिल्हा, पूर्वेस पुणे जिल्हा, दक्षिणेस रत्‍नागिरी जिल्हा आणि पश्चिमेस अरबी समुद्र आहे. त्यात मुंबई बंदराच्या अगदी दक्षिणेस असलेल्या पेण-मांडवा या मोठ्या नैसर्गिक बंदराचा समावेश होतो आणि त्यासोबत एकच भूस्वरूप तयार होते.
खारघर, उलवे नोड, नवीन पनवेल आणि खांदा कॉलनी, तळोजा, कामोठे आणि कळंबोली नोड्स तसेच उरण शहर आणि त्याचे बंदर, JNPT यांचा समावेश असलेल्या नवी मुंबईच्या नियोजित महानगरात जिल्ह्याचा उत्तरेकडील भाग समाविष्ट आहे.
जिल्ह्यात खारघर, तळोजा, कळंबोली, पनवेल, रसायनी, कर्जत, खोपोली, माथेरान, उरण, पेण, अलिबाग, मुरुड-जंजिरा, रोहा, नागोठणे, सुधागड-पाली, माणगाव, म्हसळा, श्रीवर्धन, महाड, बिरवाडी या शहरांचा समावेश होतो. पोलादपूर. लोकसंख्या, औद्योगिकीकरण तसेच क्षेत्रफळाच्या दृष्टीने सर्वात मोठे शहर पनवेल आहे. या जिल्ह्यात प्राचीन हिंदू आणि बौद्ध लेणी असलेल्या उरणमध्ये असलेल्या घारापुरी किंवा एलिफंटा बेटाचाही समावेश आहे.
राजकारण
संसद सदस्यः
सुनील तटकरे (राष्ट्रवादी) - रायगड
श्रीरंग बारणे (शिवसेना)- मावळ
रायगड मतदारसंघ रत्‍नागिरी जिल्ह्यासह तर मावळ मतदारसंघ पुणे जिल्ह्यासह सामायिक केला जातो.
पालकमंत्री:
प्रकाश मेहता: (३१ ऑक्टोबर २०१४ - ८ नोव्हेंबर २०१९)
अदिती सुनील तटकरे: (०९ जानेवारी २०२० - पदावर)
शिक्षण
ब्रिटीशांनी जुना कुलाबा आणि हा प्रदेश ताब्यात घेतल्यानंतर, त्यांनी 1865-66 मध्ये चार अँग्लो-व्हर्नाक्युलर माध्यमाच्या शाळा आणि 30 सरकारी शाळा स्थापन केल्या. १८६१ साली अलिबागमध्ये मुलींसाठी पहिली शाळा सुरू झाली. मिशन चर्चने 1879 मध्ये अलिबागमध्ये पहिली इंग्रजी शाळा सुरू केली. प्रभाकर पाटील एज्युकेशन सोसायटी (पीएनपी एज्युकेशन सोसायटी) 27 संस्था चालवते: पाच प्राथमिक इंग्रजी आणि मराठी शाळा, सत्तावीस माध्यमिक मराठी शाळा, एक कला, विज्ञान आणि वाणिज्य जूनियर आणि सीनियर. कॉलेज, एक इंग्रजी आणि मराठी माध्यम डी. एड कॉलेज, एक बी. एड. कॉलेज, एक पॉलिटेक्निक इन्स्टिट्यूट आणि एक एमएमएस कॉलेज. सिक्युरिटीज अँड एक्सचेंज बोर्ड ऑफ इंडिया (SEBI) ने पाताळगंगा, ता. खालापूर येथे नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ सिक्युरिटीज मार्केटची स्थापना केली. महाराष्ट्राचे माजी मुख्यमंत्री ए.आर. अंतुले यांनी स्थापन केलेल्या वसंतराव नाईक महाविद्यालय मुरुड आणि म्हसळा या रायगड जिल्ह्यातील आणखी दोन जुन्या आणि मौल्यवान संस्था आहेत.
सीमा
रायगड जिल्ह्याच्या
- पश्चिम- अरबी समुद्र,
- उत्त्तरेला- ठाणे जिल्हा,
- पूर्वेला- पुणे जिल्हा
- दक्षिणेला- रत्‍नागिरी जिल्हा आहेत.
तालुके
पनवेल, पेण, कर्जत, खालापूर, उरण, अलिबाग, सुधागड, माणगाव, रोहा, मुरूड, श्रीवर्धन, म्हसळा, महाड, पोलादपूर आणि तळा