एकच प्याला

एकच प्याला हे राम गणेश गडकरी यांनी लिहिलेले मराठीतील नाटक आहे. मद्यपान व त्याचे दुष्परिणाम हा विषय असलेले हे नाटक गडकऱ्यांनी इ.स. १९१७ सालच्या सुमारास लिहिले. गंधर्व नाटक मंडळीने याचा पहिला प्रयोग २० फेब्रुवारी, इ.स. १९१९ रोजी बडोद्यात, तर बलवंत संगीत मंडळीने याचा पहिला प्रयोग ६ फेब्रुवारी, इ.स. १९२० रोजी सोलापुरात केला . गडकऱ्यांनी आपले ‘एकच प्याला’ हे तिसरे नाटक १९१७ च्या नोव्हेंबरमध्ये लिहून पुरे केले; तथापि ते नाटक ‘गंधर्व नाटक मंडळी’च्या रंगभूमीवर गडकऱ्यांच्या मृत्यूनंतर दहा-अकरा महिन्यांनी आले. त्यात वि. सी. गुर्जरांनी नंतर पदं लिहिली. या नाटकातली सिंधू बालगंधर्व साकारणार होते, त्यामुळे आणि तेव्हाच्या रिवाजानुसार नाटक संगीत होणार होते, यात वादच नव्हता. उलट गडकऱ्यांनी नारायणराव राजहंसांना, तुम्हाला फाटके लुगडे नेसायला लावीन, असे सांगूनच ठेेवले होते असे म्हणतात; ह्या नाटकाचे कथानक ऐकूनच बालगंधर्वांनी अशा भूमिकेसाठी गोणपाट घालूनही काम करायची माझी तयारी आहे, असे त्यांना उत्तर दिले होते.

दारूच्या व्यसनामुळे सुधाकरसारखा एक बुद्धिमान, तेजस्वी आणि स्वाभिमानी माणूस स्वतःचा, आपल्या साध्वी पत्नीचा आणि आपल्या संसाराचा कसा नाश करून घेतो, ही भयानक गोष्ट गडकऱ्यांनी प्रभावी भाषेतूननी रोमांचकारी घटनांमधून प्रेक्षकांना परिणामकारक रीतीने सांगितलेली आहे. मद्यपानाच्या व्यसनाची अत्यंत मूलभूत आणि शास्त्रीय मीमांसा गडकऱ्यांनी लालित्यपूर्ण आणि नाटय़पूर्ण भाषेत या नाटकात केली आहे.

कथानक

‘एकच प्याला’मध्ये दारूच्या नशेत आपल्या वकिलीसह सर्वच गमावत चाललेल्या सुधाकर आणि त्याची पतिव्रता पत्नी सिंधूची शोकांतिका आहे. दारूच्या नशेत सुधाकर एका क्षणी आपल्या मुलालाही मारतो. पुढे सिंधूचाही मृत्यू होतो आणि सुधाकर आत्महत्या करतो.

नाटकाची शताब्दी

एकच प्याला जेव्हा शंभर वर्षांचे झाले तेव्हा त्याची शताब्दी साजरी करण्यासाठी 'रंगशारदा प्रतिष्ठान' या संगीत रंगभूमीला वाहून घेतलेल्या संस्थेने 'एकच प्याला'चा नवा दोन अंकी नाट्य प्रयोग आकाराला आणला. शंभर वर्षांपूर्वीचे नाटक बदलत्या काळात त्याच्या वैभवाच्या खुणा घेऊन उभे राहील आणि प्रेक्षकांना आपल्या सामर्थ्याची प्रचिती देईल, अशा पद्धतीने दिग्दर्शक विजय गोखले यांनी त्याची नव्याने बांधणी केली होती. जुन्या पाच अंकी आणि पाच-साडेपाच तासांत चालणाऱ्या नाटकाची काळानुरूप सुटसुटीतपणे दोन अंकांत आणि दोन-अडीच तासांत बांधबंदिस्ती करायची म्हणजे त्याची नवी रंगावृत्ती करणे भाग होते. अशी नवी रंगावृत्ती याआधी डॉ. श्रीराम लागूंनीही केलेली होती, परंतु त्यांनी 'एकच प्याला'चा संपूर्ण गद्याविष्कार सादर केला होता. विजय गोखलेंनी यातला संगीताचा भाग आणि बाज कायम ठेवून प्रयोग केला.

बाह्य दुवे

• ‘एकच प्याला’च्या प्रसववेणा. लोकसत्ता (Marathi भाषेत). 14-03-2018 रोजी पाहिले. नाटककार राम गणेश गडकरी यांच्या ‘एकच प्याला’ नाटकात सुधाकरची भूमिका करणाऱ्या नटश्रेष्ठ गणपतराव बोडस यांच्या आत्मचरित्रातील आठवणी.. CS1 maint: unrecognized language (link)
• एका ‘क्लासिक’ची पुनर्माडणी!. लोकसत्ता (Marathi भाषेत). 14-03-2018 रोजी पाहिले. रा. ग. गडकरी यांच्या जन्मशताब्दीला (१९८५ साली) ‘एकच प्याला’ या नाटकाची पुनर्माडणी करून त्याची दोन अंकी रंगावृत्ती डॉ. श्रीराम लागू यांच्या दिग्दर्शनाखाली सादर झाली. त्याबद्दल डॉ. लागू यांनी त्यांच्या आत्मचरित्रात केलेली ही नोंद.. CS1 maint: unrecognized language (link)
• आठवणीतली गाणी.कॉम - "एकच प्याला" नाटकातील पदे (मराठी मजकूर)

विदागारातील आवृत्ती