उत्पादन (अर्थशास्त्र)

उत्पादन म्हणजे उपभोगासाठी (आउटपुट) काहीतरी तयार करण्यासाठी विविध सामग्री इनपुट आणि अभौतिक इनपुट (योजना, माहिती) एकत्र करण्याची प्रक्रिया आहे. हे आउटपुट, चांगली किंवा सेवा तयार करण्याची क्रिया आहे ज्याचे मूल्य आहे आणि व्यक्तींच्या उपयुक्ततेमध्ये योगदान देते. उत्पादनावर लक्ष केंद्रित करणाऱ्या अर्थशास्त्राचे क्षेत्र उत्पादन सिद्धांत म्हणून ओळखले जाते, जे अर्थशास्त्राच्या उपभोग (किंवा ग्राहक) सिद्धांताशी जोडलेले आहे.

Four Factors of Production (Jiang, 2020)

मूळ निविष्ठांचा (किंवा उत्पादनाचे घटक) उत्पादकपणे वापर केल्याने उत्पादन प्रक्रिया आणि आउटपुट थेट परिणाम होतो. प्राथमिक उत्पादक वस्तू किंवा सेवा म्हणून ओळखले जाते, जमीन, श्रम आणि भांडवल हे तीन मूलभूत उत्पादन घटक मानले जातात. हे प्राथमिक इनपुट आउटपुट प्रक्रियेत लक्षणीयरीत्या बदलले जात नाहीत किंवा ते उत्पादनातील संपूर्ण घटक बनत नाहीत. शास्त्रीय अर्थशास्त्रानुसार, सामग्री आणि ऊर्जा हे दुय्यम घटक म्हणून वर्गीकृत केले जातात कारण ते जमीन, श्रम आणि भांडवल यांची द्वि-उत्पादने आहेत.[3] पुढे शोधताना, प्राथमिक घटक समाविष्ट असलेल्या सर्व संसाधनांचा समावेश करतात, जसे की जमीन, ज्यामध्ये मातीच्या वर आणि खाली नैसर्गिक संसाधने समाविष्ट आहेत. तथापि, मानवी भांडवल आणि श्रम यामध्ये फरक आहे.[4] उत्पादनाच्या सामान्य घटकांव्यतिरिक्त, विविध आर्थिक विचारांच्या शाळांमध्ये, उद्योजकता आणि तंत्रज्ञान कधीकधी उत्पादनामध्ये विकसित घटक मानले जातात.[5][6] उत्पादनाचे आउटपुट प्राप्त करण्यासाठी नियंत्रण करण्यायोग्य इनपुटचे अनेक प्रकार वापरले जातात हे सामान्य आहे. उत्पादन कार्य इनपुट आणि आउटपुटचे प्रमाण यांच्यातील संबंधांचे मूल्यांकन करते.[7]

आर्थिक कल्याण हे उत्पादन प्रक्रियेत तयार केले जाते, याचा अर्थ मानवी इच्छा आणि गरजा पूर्ण करण्यासाठी प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्षपणे उद्दिष्ट असलेल्या सर्व आर्थिक क्रियाकलाप. ज्या प्रमाणात गरजा पूर्ण होतात ते सहसा आर्थिक कल्याणाचे उपाय म्हणून स्वीकारले जाते. उत्पादनामध्ये दोन वैशिष्ट्ये आहेत जी वाढत्या आर्थिक कल्याणाचे स्पष्टीकरण देतात. ते वस्तू आणि सेवांचे गुणवत्ता-किंमत-गुणोत्तर सुधारत आहेत आणि वाढत्या आणि अधिक कार्यक्षम बाजार उत्पादनातून किंवा एकूण उत्पादनातून उत्पन्न वाढवत आहेत जे GDP वाढविण्यात मदत करतात. उत्पादनाचे सर्वात महत्त्वाचे प्रकार आहेत:

• बाजार उत्पादन
• सार्वजनिक उत्पादन
• घरगुती उत्पादन

आर्थिक कल्याणाचे मूळ समजून घेण्यासाठी, आपण या तीन उत्पादन प्रक्रिया समजून घेतल्या पाहिजेत. ते सर्व वस्तूंचे उत्पादन करतात ज्यांचे मूल्य असते आणि ते व्यक्तींच्या कल्याणासाठी योगदान देतात.

गरजा पूर्ण करणे ही उत्पादित वस्तूंच्या वापरातून उद्भवते. जेव्हा वस्तूंची गुणवत्ता-किंमत-गुणोत्तर सुधारते आणि कमी किमतीत अधिक समाधान मिळते तेव्हा गरजेचे समाधान वाढते. वस्तूंची गुणवत्ता-किंमत-गुणोत्तर सुधारणे हा उत्पादकासाठी उत्पादनांची स्पर्धात्मकता सुधारण्याचा एक आवश्यक मार्ग आहे परंतु ग्राहकांना वितरित केलेल्या या प्रकारचे नफा उत्पादन डेटाद्वारे मोजले जाऊ शकत नाहीत. उत्पादनांची स्पर्धात्मकता सुधारणे म्हणजे अनेकदा उत्पादकाला उत्पादनाच्या किमती कमी होतात आणि त्यामुळे उत्पन्नातील तोटा ज्याची भरपाई विक्रीच्या वाढीसह होते.

वाढत्या आणि अधिक कार्यक्षम बाजार उत्पादनातून मिळणाऱ्या उत्पन्नाच्या वाढीमुळे आर्थिक कल्याण देखील वाढते. बाजार उत्पादन हा एकमेव उत्पादन प्रकार आहे जो भागधारकांना उत्पन्न तयार करतो आणि वितरित करतो. सार्वजनिक उत्पादन आणि घरगुती उत्पादनाला बाजारातील उत्पादनातून मिळणाऱ्या उत्पन्नातून वित्तपुरवठा केला जातो. अशाप्रकारे बाजारातील उत्पादनाची कल्याण निर्माण करण्यात दुहेरी भूमिका असते, म्हणजे वस्तू आणि सेवांच्या निर्मितीची भूमिका आणि उत्पन्न निर्माण करण्याची भूमिका. कारण ही दुहेरी भूमिका बाजारातील उत्पादन आर्थिक कल्याणाची "प्राइमस मोटर" आहे आणि म्हणूनच येथे पुनरावलोकन केले जात आहे.

उत्पादन अर्थशास्त्राचे घटक

उत्पादनाची मूलभूत धारणा अशी आहे की नफा वाढवणे हे उत्पादकाचे मुख्य उद्दिष्ट आहे. उत्पादन मूल्ये (आउटपुट मूल्य) आणि खर्च (उत्पादनाच्या घटकांशी संबंधित) मूल्यांमधील फरक म्हणजे गणना केलेला नफा. कार्यक्षमता, तंत्रज्ञान, किंमत, वर्तणूक, उपभोग आणि उत्पादकता बदल हे काही महत्त्वपूर्ण घटक आहेत जे उत्पादनाच्या अर्थशास्त्रावर लक्षणीय परिणाम करतात.

कार्यक्षमता

लेखात|कार्यक्षमता}} उत्पादनामध्ये, कार्यक्षमता अकार्यक्षम (इष्टतम नाही) पातळी निर्माण करण्याऐवजी पूर्ण क्षमता साध्य करण्यात आणि राखण्यात मोठी भूमिका बजावते. कार्यक्षमतेतील बदल सध्याच्या इनपुटमधील सकारात्मक बदलाशी संबंधित आहेत, जसे की तांत्रिक प्रगती, उत्पादकाच्या स्थितीशी संबंधित.[8] कार्यक्षमतेची गणना जास्तीत जास्त संभाव्य आउटपुटला प्रत्यक्ष इनपुटने भागून केली जाते. कार्यक्षमतेच्या गणनेचे उदाहरण म्हणजे लागू केलेल्या इनपुटमध्ये 100 युनिट्स तयार करण्याची क्षमता असल्यास परंतु 60 युनिट्सचे उत्पादन होत असल्यास, आउटपुटची कार्यक्षमता 0.6 किंवा 60% आहे. शिवाय, स्केलची अर्थव्यवस्था कोणत्या बिंदूवर उत्पादन कार्यक्षमता (परतावा) वाढवता येते, कमी करता येते किंवा स्थिर राहू शकते हे ओळखतात.

तांत्रिक बदल

हा घटक उत्पादन कार्याच्या सीमारेषेवर तंत्रज्ञानाचे चालू अनुकूलन पाहतो. तांत्रिक बदल हा एक आहे

एक दुरुस्त धातू आहे, त्याचे उत्पादनावरील परिणामांचे निरीक्षण करणे आणि नवीन तंत्रज्ञानाच्या विकासास प्रोत्साहन देणे महत्त्वाचे आहे.[9]

वर्तन, उपभोग आणि उत्पादकता

निर्मात्याचे वर्तन आणि उत्पादनाची अंतर्निहित धारणा यांच्यात एक मजबूत संबंध आहे - दोन्ही नफा जास्तीत जास्त वर्तन गृहीत धरतात. उपभोगाच्या परिणामी उत्पादन एकतर वाढू शकते, कमी केले जाऊ शकते किंवा स्थिर राहू शकते, इतर विविध घटकांमध्ये. उत्पादन आणि उपभोग यांच्यातील संबंध पुरवठा आणि मागणीच्या आर्थिक सिद्धांताच्या विरुद्ध आरसा आहे. त्यानुसार, जेव्हा घटक वापरापेक्षा उत्पादन कमी होते, तेव्हा याचा परिणाम उत्पादकता कमी होतो. याउलट, उपभोगाच्या तुलनेत उत्पादनात वाढ ही उत्पादकता वाढली आहे.

किंमत

आर्थिक बाजारपेठेत, उत्पादन इनपुट आणि आउटपुट किंमती बाह्य घटकांवरून सेट केल्या जातात असे गृहित धरले जाते कारण उत्पादक हा किंमत घेणारा असतो. म्हणून, उत्पादन अर्थशास्त्राच्या वास्तविक-जगातील अनुप्रयोगामध्ये किंमत हा एक महत्त्वाचा घटक आहे. जर किंमत खूप जास्त असेल तर उत्पादनाचे उत्पादन केवळ अव्यवहार्य आहे. किंमत आणि उपभोग यांच्यात एक मजबूत दुवा देखील आहे, ज्याचा एकूण उत्पादन प्रमाणात प्रभाव पडतो.[10][11]

उत्पादनाचे भागधारक

उत्पादनाचे भागधारक म्हणजे उत्पादक कंपनीमध्ये स्वारस्य असलेल्या व्यक्ती, गट किंवा संस्था. आर्थिक कल्याण कार्यक्षम उत्पादनातून उद्भवते आणि ते कंपनीच्या भागधारकांमधील परस्परसंवादाद्वारे वितरित केले जाते. कंपन्यांचे भागधारक हे आर्थिक अभिनेते आहेत ज्यांना कंपनीमध्ये आर्थिक स्वारस्य असते. त्यांच्या हितसंबंधांच्या समानतेच्या आधारावर, भागधारकांना त्यांचे हित आणि परस्पर संबंध वेगळे करण्यासाठी तीन गटांमध्ये वर्गीकृत केले जाऊ शकते. तीन गट खालीलप्रमाणे आहेत.

ग्राहक

कंपनीचे ग्राहक हे सामान्यत: ग्राहक, इतर बाजार उत्पादक किंवा सार्वजनिक क्षेत्रातील उत्पादक असतात. त्यांच्यापैकी प्रत्येकाची वैयक्तिक उत्पादन कार्ये आहेत. स्पर्धेमुळे, वस्तूंच्या किंमत-गुणवत्ता-गुणोत्तरामध्ये सुधारणा होते आणि यामुळे ग्राहकांना चांगल्या उत्पादकतेचे फायदे मिळतात. ग्राहकांना कमी पैसे जास्त मिळतात. घरांमध्ये आणि सार्वजनिक क्षेत्रात याचा अर्थ असा होतो की कमी खर्चात जास्त गरजा पूर्ण केल्या जातात. या कारणास्तव, ग्राहकांचे उत्पन्न अपरिवर्तित असले तरीही त्यांची उत्पादकता कालांतराने वाढू शकते.

पुरवठादार

कंपन्यांचे पुरवठादार सामान्यत: साहित्य, ऊर्जा, भांडवल आणि सेवांचे उत्पादक असतात. त्या सर्वांची वैयक्तिक उत्पादन कार्ये आहेत. पुरवठा केलेल्या वस्तूंच्या किंमती किंवा गुणांमधील बदलांचा परिणाम दोन्ही कलाकारांच्या (कंपनी आणि पुरवठादार) उत्पादन कार्यांवर होतो. आम्ही या निष्कर्षापर्यंत पोहोचतो की कंपनी आणि तिच्या पुरवठादारांची उत्पादन कार्ये सतत बदलण्याच्या स्थितीत आहेत.

निर्माते

उत्पादनात सहभागी होणारे, म्हणजे कामगार शक्ती, समाज आणि मालक यांना एकत्रितपणे उत्पादक समुदाय किंवा उत्पादक म्हणून संबोधले जाते. उत्पादक समुदाय विकसनशील आणि वाढत्या उत्पादनातून उत्पन्न मिळवतो.

वस्तूंद्वारे प्राप्त होणारी कल्याण ही वस्तूंच्या किंमत-गुणवत्तेच्या संबंधांमुळे उद्भवते. बाजारातील स्पर्धा आणि विकासामुळे, वस्तूंच्या किंमती-गुणवत्तेचे संबंध कालांतराने सुधारतात. सामान्यतः एखाद्या वस्तूची गुणवत्ता वाढते आणि कालांतराने किंमत कमी होते. हा विकास ग्राहकांच्या उत्पादन कार्यांवर अनुकूल परिणाम करतो. ग्राहकांना कमी पैसे जास्त मिळतात. ग्राहक ग्राहकांना कमी खर्चात अधिक समाधान मिळते. या प्रकारच्या कल्याण निर्मितीची केवळ अंशतः उत्पादन डेटावरून गणना केली जाऊ शकते. या अभ्यासात परिस्थिती मांडली आहे. उत्पादक समुदाय (कामगार शक्ती, समाज आणि मालक) त्यांनी उत्पादनासाठी वितरीत केलेल्या इनपुटची भरपाई म्हणून उत्पन्न कमावते. जेव्हा उत्पादन वाढते आणि अधिक कार्यक्षम होते, तेव्हा उत्पन्न वाढते. उत्पादनामध्ये हे पगार, कर आणि नफा देण्याची क्षमता वाढवते. उत्पादनाची वाढ आणि सुधारित उत्पादकता उत्पादक समुदायासाठी अतिरिक्त उत्पन्न निर्माण करते. त्याचप्रमाणे, समाजात प्राप्त झालेली उच्च उत्पन्न पातळी हे उत्पादनाच्या उच्च परिमाण आणि त्याच्या चांगल्या कामगिरीचे परिणाम आहे. या प्रकारची कल्याणकारी पिढी - आधी सांगितल्याप्रमाणे - उत्पादन डेटावरून विश्वासार्हपणे गणना केली जाऊ शकते.